- Hefð
- Landamerki
- Landamerkjamál
D Ó M U R
Héraðsdóms Austurlands miðvikudaginn 15. nóvember 2017 í
máli nr. E-89/2016:
Ragnheiður Ragnarsdóttir
(Stefán Þór Eyjólfsson hdl.)
gegn
Bláfeldi ehf.
(Jón Jónsson hrl.)
og til réttargæslu; Snæbirni Vali Ólasyni, Hermanni Ragnarssyni, Kristbjörgu Ragnarsdóttur, Guðnýju Ragnarsdóttur, db. Eiðs Ragnarssonar, Helga Sigurðssyni, Margréti Sigtryggsdóttur, Snorra Hallgrímssyni, Baldri Hallgrímssyni, Jakobi Helga Hallgrímssyni, Hegraþingi ehf., Ástu Sigurðardóttur, Stefaníu Katrínu Karlsdóttur, Jakobi Karlssyni, Grétari Urðari Karlssyni, Gunnari Kristbergi Gunnarssyni, Arnþóri Inga Sigurjónssyni, Kristrúnu Antonsdóttur, Ragnari Antonssyni, Önnu Antonsdóttur, Björgvini Antonssyni og Erlu Berglind Antonsdóttur
Mál
þetta, sem dómtekið var 20. september 2017, höfðaði Ragnheiður Ragnarsdóttir, Fossvöllum 2,
Fljótsdalshéraði, hinn 5. júlí 2016 á hendur Bláfeldi ehf., Hrólfsstöðum,
Fljótsdalshéraði, til viðurkenningar á landamerkjum milli jarðanna Sellands,
landnr. 156874, og Hrólfsstaða, landnr. 156905, á Fljótsdalshéraði.
Þá er eftirfarandi
eigendum aðliggjandi jarða stefnt til réttargæslu: Snæbirni Vali Ólasyni,
Hauksstöðum II, Fljótsdalshéraði (vegna Hauksstaða 2, landnúmer 156906),
Hermanni Ragnarssyni, Brekkuseli 27, Reykjavík, Kristbjörgu Ragnarsdóttur,
Smáragrund, Fljótsdalshéraði, Guðnýju Ragnarsdóttur, Smárabraut 11, Hornafirði,
og dánarbúi Eiðs Ragnarssonar, Fossvöllum 1, Fljótsdalshéraði (vegna Fossvalla
1, landnr. 156854), Helga Sigurðssyni og Margréti Sigtryggsdóttur, báðum að
Háteigi, Vopnafjarðarhreppi (vegna Háteigs, landnr. 156481), Snorra
Hallgrímssyni, Fífuvöllum 16, Hafnarfirði, Baldri Hallgrímssyni, Kolbeinsgötu
58, Vopnafjarðarhreppi, og Jakobi Helga Hallgrímssyni, Selási 25, Egilsstöðum
(vegna Hrappstaða I, landnr. 156486, og Hrappstaða II, landnr. 156488),
Hegraþingi ehf., Ástu Sigurðardóttur,
Skjöldólfsstöðum 1, Fljótsdalshéraði, Stefaníu
Katrínu Karlsdóttur, Hæðarbyggð 18, Garðabæ, Jakobi Karlssyni, Litluskógum 2, Fljótsdalshéraði, Grétari Urðari Karlssyni, Einbúablá 6,
Fljótsdalshéraði, Gunnari Kristberg
Gunnarssyni, Austurvegi 50, Seyðisfjarðarkaupstað, Arnþóri Inga Sigurjónssyni,
Nýja-Sjálandi, Kristrúnu Antonsdóttur, Bleiksárhlíð 9, Fjarðabyggð, Ragnari
Antonssyni, Hafnarbyggð 37, Vopnafjarðarhreppi, Önnu Antonsdóttur, Silfurbraut
8, Hornafirði, Björgvini Antonssyni, Miðdal 15, Fjarðabyggð, og Erlu Berglindi
Antonsdóttur, Sunnubraut 8, Hornafirði (vegna Gnýstaða, landnr. 156474).
Með gagnstefnu, sem lögð
var fram á dómþingi 15. nóvember 2016, höfðaði stefndi (hér eftir nefndur gagnstefnandi)
gagnsök á hendur aðalstefnanda.
Í aðalsök
krefst aðalstefnandi þess að viðurkennt verði með dómi að landamerki milli
jarðar aðalstefnanda, Sellands, landnr. 156874, og jarðar gagnstefnanda,
Hrólfsstaða, landnr. 156905, verði sem hér segir:
Frá Illalækjarósi
(austur 702625, norður 552558) þaðan bein lína í mitt Búrfell (austur 699801,
norður 553892), þaðan bein lína í Laxárdalshnjúk (austur 695479, norður 557509)
og þaðan bein lína í Beinavörðu á miðheiði (austur 690158, norður 562389).
Þá er þess krafist að
gagnstefnanda verði gert skylt með dómi að fjarlægja girðingu sem reist hafi
verið innan landamerkja Sellands, eins og þeim er lýst í dómkröfu, að viðlögðum
dagsektum að mati dómsins.
Af hálfu gagnstefnanda
er krafist sýknu í aðalsök.
Í gagnsök gerir
gagnstefnandi eftirfarandi dómkröfur:
Aðallega er þess krafist að viðurkennt verði með dómi að
landamerki milli Hrólfsstaða, landnr. 156905, og Sellands, landnr. 156874,
liggi frá Jökulsá á Dal þar sem Illagilslækur fellur í ána, við hnit L06,
702625 – 552558, upp með Illagilslæk að hniti L07, 702535,6 – 553014,9, þaðan í
beinni línu um Deildarfoss, hnit L05, 702095,5 – 553156,1, í mitt Búrfell við
hnit L03, 699801 - 553892, þaðan í beina stefnu á Laxárdalshnjúk, hnit L02,
695479 - 557509, og þaðan í Beinavörðu, hnit L01, 690158 - 562389.
Varakrafa:
Þess er krafist að
viðurkennt verði með dómi að landamerki milli Hrólfsstaða, landnr. 156905, og
Sellands, landnr. 156874, liggi frá Jökulsá á Dal þar sem Illagilslækur fellur
í ána, við hnit L06, 702625 – 552558, upp með Illagilslæk að hniti L07,
702535,6 – 553014,9, þaðan í beina línu í Deildarfoss við hnit L05, 702095,5 –
553156,1, þaðan ráði Deildarlækurinn, að lækjarmótum við hnit L04, 701353,7 –
553249,5, þaðan í beina línu í mitt Búrfell við hnit L03 699801 - 553892, þaðan
í beina stefnu á Laxárdalshnjúk, hnit L02, 695479 - 557509, og þaðan í
Beinavörðu, hnit L01, 690158 - 562389.
2. varakrafa
Þess er krafist að
viðurkennt verði með dómi að landamerki milli Hrólfsstaða, landnr. 156905, og
Sellands, landnr. 156874, liggi frá Jökulsá á Dal þar sem Illagilslækur fellur
í ána, við hnit L06, 702625 – 552558, í Deildarfoss við hnit L05, 702095,5 –
553156,1, þaðan ráði Deildarlækurinn, að lækjarmótum við hnit L04, 701353,7 –
553249,5, þaðan í beina línu í mitt Búrfell við hnit L03 699801 - 553892, þaðan
í beina stefnu á Laxárdalshnjúk, hnit L02, 695479 - 557509, og þaðan í
Beinavörðu, hnit L01, 690158 - 562389.
3. varakrafa
Þess er krafist að
viðurkennt verði með dómi að landamerki milli Hrólfsstaða, landnr. 156905, og
Sellands, landnr. 156874, liggi frá Jökulsá á Dal þar sem Illagilslækur fellur
í ána, við hnit L06, 702625 – 552558, í beina línu í Deildarfoss við hnit L05,
702095,5 – 553156,1, þaðan í beina línu í mitt Búrfell við hnit L03, 699801 -
553892, þaðan í beina stefnu á Laxárdalshnjúk, hnit L02, 695479 - 557509, og
þaðan í Beinavörðu, hnit L01, 690158 - 562389.
Aðalstefnandi krefst
sýknu í gagnsök.
Þá krefjast báðir aðilar
málskostnaðar úr hendi hvor annars í aðalsök og gagnsök.
Réttargæslustefndu hafa
ekki látið málið til sín taka.
Dómari og lögmenn aðila
gengu á vettvang 7. september 2017, ásamt fyrirsvarsmanni gagnstefnanda,
aðalstefnanda og syni hennar, Ásgeiri Birgissyni.
I
Málsatvik
Í máli þessu er deilt um
landamerki milli jarðanna Sellands og Hrólfsstaða á Fljótsdalshéraði, en jarðir
þessar liggja að hvor annarri norðan við Jökulsá á Dal, þar sem Jökuldalur
mætir Jökulsárhlíð, skammt norðan og vestan við brú þá sem liggur yfir ána á
þjóðvegi nr. 1 (hringveginum). Bæði í aðalsök og gagnsök er krafist
viðurkenningar á öllum merkjum jarðanna, en þó stendur ágreiningur aðila
einungis um þann hluta merkja sem liggur frá miðju Búrfelli og að Jökulsá á
Dal.
Við eftirfarandi lýsingu
málsatvika og helstu ágreiningsefna er stuðst við málsatvikalýsingar í stefnum
og greinargerðum, einkum stefnu í aðalsök, enda kveður gagnstefnandi þá lýsingu
greinargóða. Að öðru leyti er lýsingin byggð á gögnum málsins.
Aðalstefnandi situr í
óskiptu búi eftir eiginmann sinn, Birgi Þór Ásgeirsson, sem eignaðist jörðina
Selland á árinu 2000, en afsal var gefið út 2001. Jörðinni Sellandi mun hafa
verið skipt út úr jörðinni Fossvöllum, með afsali dags. 8. júní 1944, og mun
þar hafa verið stofnað nýbýli árið 1963. Um merki Fossvalla og Sellands fer
eftir merkjalýsingu í því afsali. Aðalstefnandi segir svo um sögu jarðarinnar
Fossvalla, að hún hafi verið landnámsjörð og hafi verið bújörð Þorsteins torfa
er eigi að hafa numið Jökulsárhlíð alla og allt upp til Hvannár á Jökuldal.
Jörðin mun síðar hafa orðið kristfjáreign og tilheyrt Jökuldalshreppi, áður
Jökuldals- og Hlíðarhreppi, fram til ársins 1942, er hún komst í eigu
einkaaðila.
Jörðin Hrólfsstaðir, sem
er í eigu gagnstefnanda, hét áður Hauksstaðir I, en heiti jarðarinnar mun hafa
verið breytt upp úr 1980 er fyrirsvarsmaður gagnstefnanda, Guðmundur Ólason,
eignaðist jörðina. Eignarhald jarðarinnar mun hafa færst til gagnstefnanda upp
úr síðustu aldamótum. Aðalstefnandi kveður óvíst hvort jörðin Hauksstaðir sé
landnámsjörð, en heimildir greini frá því að Sigurður Sveinsson tugga hafi búið
þar á 18. öld og Eiríkur Styrbjarnarson í kjölfarið. Að því er virðist hafi
búseta verið á Hauksstöðum æ síðan. Jörðinni hafi verið skipt í Hauksstaði I og
II hinn 29. maí 1964. Um merki þeirra jarða fari eftir samkomulagi sem gert
hafi verið hinn 15. ágúst 1976.
Aðalstefnandi lýsir því
svo í stefnu að af þessum merkjabréfum megi vera ljóst að jarðirnar Selland og
Hrólfsstaðir séu aðlægar frá Jökulsá að sunnanverðu allt til Beinavörðu á
Smjörvatnsheiði að norðanverðu, þar sem mörk Fljótsdalshéraðs og
Vopnafjarðarhrepps séu. Um allnokkra hríð hafi Selland verið innsta jörð í
Jökulsárhlíðarhreppi og aðlæg Hauksstöðum sem hafi verið ysta jörð í
Jökuldalshreppi. Nú séu báðar jarðirnar innan sveitarfélagsmarka Fljótsdalshéraðs.
Aðalstefnandi bendir á
að úr jörðinni Hrólfsstöðum hafi verið stofnaðar lóðirnar Hrólfsstaðir/lóð nr.
1, landnr. 199144, og Hrólfsstaðir/lóð nr. 2, landnr. 199146. Þessar lóðir eigi
ekki merki við hina umþrættu landamerkjalínu samkvæmt þinglýstum stofnskjölum
og þeim uppdráttum sem fylgi þeim. Þá hafi lóðinni Hrólfsstaðir/lóð nr. 3,
landnr. 213347, verið skipt úr jörðinni Hrólfsstöðum árið 2007 en samkvæmt
upplýsingum frá Þjóðskrá Íslands hafi hún að nýju verið sameinuð jörðinni
Hrólfsstöðum árið 2012.
Óumdeilt er að samkvæmt
framanrituðu fer um merki jarðanna Hrólfsstaða og Sellands eftir
landamerkjabréfum sem þinglýst hefur verið á jarðirnar Fossvelli og Hauksstaði.
Í landamerkjabréfi fyrir
jörðina Hauksstaði, sem undirritað var 17. júní 1883 í samræmi við lög nr.
5/1882 um landamerki, og þinglýst á Fossvallamanntalsþingi degi síðar, 18. júní
1883, er landamerkjum lýst þannig (með undirstrikunum dómara):
„Að utan frá
Illalækjarósi í Deildarfoss, þaðan í Búrfell og Háhnjúk á Laxárdalsfjalli beina
línu á miðheiði; að innan ræður Deild til brúnar og þaðan beina línu í fremri
Þverá og þaðan beint til miðheiðar.“
Undir landamerkjabréfið
rita Jón Jónsson f.h. hreppsnefndarinnar í Jökuldals- og Hlíðarhreppi,
Guðmundur Pétursson, bóndi á Hauksstöðum, og Stefán Halldórsson, prestur að
Hofteigi.
Í landamerkjabréfi fyrir
jörðina Fossvelli, undirrituðu 21. júní 1884 og þinglesnu samdægurs á
Fossvallamanntalsþingi, er landamerkjum lýst svo:
„Að utan úr stórum
steini utanvert á Götuhrauni í Laxá; síðan ræður hún til Jökulsár; en úr þeim
sama steini í Uppgöngu á [á, tvítekið] Hrafnabjörgunum þvert upp af steininum.
Þaðan beina stefnu í Mjóavatnsenda fremri og Skollagrenisásenda ytri á fjall
upp í lægð á fjallinu í svo nefndum Fossárdrögum. Þaðan beina stefnu til
Kaldár. Síðan fyrir norðan Kaldá: Úr Meragilsá fyrir utan Kaplatungu beint
norður á Smjörfjöll, síðan inn fjöllin, eptir sem vötn falla til Beinavörðu. Að
framan úr Illalækjarós á mitt Búrfell, þaðan í há Laxárdalshnjúk, þaðan í
Beinavörðu.“
Undir bréfið rita G.J.
Snædal, p.t. (pro tempora) oddviti, í umboði hreppsnefndarinnar, Sigurður
Sigurðsson, eigandi jarðarinnar Hrafnabjarga, og Guðmundur Pétursson, bóndi á
Hauksstöðum.
Í október 1921 voru
undirrituð ný landamerkjabréf fyrir báðar jarðirnar, í samræmi við lög nr.
41/1919 um landamerki o.fl. Í landamerkjabréfi fyrir Hauksstaði, undirrituðu
24. október 1921 og þinglesnu á Skjöldólfsstaðamanntalsþingi 27. júlí 1922, er
landamerkjum lýst svo:
„Að vestan ræður á sú,
er kölluð er Deild upp á heiðarbrún, þaðan bein sjónhending í vörðu á
Laxárdalshæðum, þaðan bein lína í sömu stefnu til Miðheiðar. Að austan úr
Illalækjarós við Jökulsá í mitt Búrfell, þaðan beina línu í
há-Laxárdalshnúk, þaðan beina lína til miðheiðar. Að norðan ræður Miðheiði.“
Landamerkjabréfið
undirrita Pétur Guðmundsson, Hauksstöðum, Jón Jónsson, Hvanná, og f.h.
hreppsnefndar Jökuldalshrepps vegna Fossvalla, Björn Þorkelsson.
Í landamerkjabréfi fyrir
Fossvelli, undirrituðu 28. október 1921 og þinglesnu á Sleðabrjótsmanntalsþingi
21. júlí 1922, er landamerkjum jarðarinnar, sem tekið er fram að sé „eign
Jökuldalshrepps“, lýst svo að þau séu „að innan úr Illalækjargilsós við
Jökulsá í mitt Búrfell, þaðan í beinni línu í vörðu á Laxárdalshæðum, og
frá henni í há-Laxárdalshnúk og beint til Miðheiðar. Að utan ræður Laxá úr
ósnum inn á móts við stein yzt á Götuhrauni, þaðan eru merkin um Háhlíð,
Urðargrenisás og Skollagrenisás í Fossárdrög, þaðan beint í Kaplagilsá“.
Landamerkjabréfið
undirrita Jón Jónsson, oddviti Jökuldalshrepps, Gunnar Jónsson, ábúandi
Fossvalla, Pétur Guðmundsson (Hauksstöðum), Þórunn Þorkelsdóttir (handsalað) og
Jón Eiríksson (handsalað).
Í stefnum í aðalsök og
gagnsök er vikið að ýmsum skriflegum heimildum sem lagðar hafa verið fram í
málinu, þar sem finna megi umfjöllun um landamerki jarðanna, en vikið verður að
þessum heimildum eftir því sem þurfa þykir í niðurstöðukafla.
Samkvæmt því sem greinir
í stefnu í aðalsök reis ágreiningur vegna landamerkja jarðanna á árinu 2011, er
þáverandi eigandi Sellands, Birgir Þór Ásgeirsson heitinn, eiginmaður
aðalstefnanda, sem situr í óskiptu búi þeirra, varð þess áskynja að
fyrirsvarsmaður gagnstefnanda, Guðmundur Ólason, hefði reist girðingu sem hinn
fyrrnefndi taldi ná inn fyrir landamerki Sellands. Við vettvangsgöngu kom fram
að þessi girðing liggur ofan þjóðvegarins um Jökuldal. Kveður aðalstefnandi að
eiginmaður sinn hafi ekki viljað una þessu og gert athugasemdir við
staðsetningu girðingarinnar við Guðmund. Áttu sér stað bréfaskipti af þessu
tilefni á milli lögmanns Birgis heitins og fyrirsvarsmanns gagnstefnanda snemma
árs 2012.
Að beiðni aðalstefnanda
var boðað til sáttafundar hjá sýslumanni, með bréfi dags. 21. mars 2014. Við þá
sáttaumleitan skýrðist að ekki væri ágreiningur með aðilum um mörk milli
jarðanna varðandi merki á Búrfelli, Laxárdalshnjúki og Beinavörðu, þrátt fyrir
óverulegan mun á hnitsetningum. Ekki tókst hins vegar að leysa úr ágreiningi um
merki frá Jökulsá (Illalækjarósi) í merki á Búrfelli. Var sáttaumleitan því
lýst árangurslaus á fundi sýslumanns með aðilum 27. nóvember s.á.
Í samræmi við
framanritað eru dómkröfur aðila í máli þessu samhljóða um landamerki við
Beinavörðu, á Laxárdalshnjúk og á miðju Búrfelli og er óumdeilt að draga beri
beinar línur milli þessara merkja. Þá er ekki deilt um hnitsetningar
landamerkjapunkta. Deilt er um kennileitið Illalækjarós, en þó er ekki deilt um
það um hvaða læk sé að ræða. Deilt er um það hvort kennileitið Deildarfoss
liggi á merkjum og þá um legu merkja ofan og neðan við fossinn, hvort þau fylgi
farvegi Illalækjar (Illagilslækjar) og síðan Deildar upp að svokölluðum
lækjarmótum, eða hvort draga beri beinar línur milli kennileita.
Aðalstefnandi kveður að
vegna merkis á Beinavörðu sé eigendum jarðanna Fossvalla 1, Hauksstaða 2,
Gnýstaða, Hrappstaða og Háteigs stefnt til réttargæslu. Hinar þrjár
síðastnefndu séu í Vopnafjarðarhreppi, og lýsi merkjabréf þeirra jarða merkjum
á Beinavörðu. Í máli nr. 3/2004 um Vopnafjarðarhrepp, sem rekið hafi verið
fyrir Óbyggðanefnd, hafi verið gengið út frá því að Beinavarða væri á merkjum
þessara jarða, til samræmist við þinglýst merkjabréf. Því virðist merki á
Beinavörðu ágreiningslaus. Eigi að síður telji aðalstefnandi rétt að eigendum
þessara jarða verði gefinn kostur á því að láta málið til sín taka.
Gagnstefnandi gerir þá athugasemd að ekki hafi verið þörf á að
réttargæslustefna eigendum þessara jarða.
Gagnstefnandi bætir því
við, í málavaxtalýsingu í gagnstefnu, að fyrirsvarsmaður hans hafi heyrt að
Tungan, þ.e. svæðið milli Deildarlækjar og Illagilslækjar, þar sem sá smálækur
hafi greinilegan farveg, hafi fylgt Hauksstöðum, áður en þeirri jörð var skipt
og Hrólfsstaðir urðu til. Þá vísar gagnstefnandi til þess að nýting svæðis við
upptök Illagilslækjar hafi einkum verið sauðfjárbeit, en einnig hafi verið
slegnar þar engjar. Vísar gagnstefnandi þar til þess að Jón E. Hallgrímsson,
bóndi á Hrafnabjörgum, hafi fengið leyfi til að slá engjar nærri upptökum
Illagilslækjarins í kringum 1940-50 og vegna svæðis innan við Illagilslæk, þ.e.
innan Tungunnar, hafi hann fengið leyfi frá Hauksstöðum, en vegna svæðis ofan
og utan við lækinn frá Fossvöllum. Aðalstefnandi mótmælir þessu sem sögusögnum
og kveðst ekki kannast við að engjar hafi verið slegnar á þessu svæði eða þar
hafi verið sérstakar landnytjar.
Varðandi girðingu ofan
þjóðvegarins, sem óumdeilt er að fyrirsvarsmaður stefnda hafi látið reisa fyrir
fáeinum árum, þá greinir aðila á um hvort lega hennar hafi verið borin undir og
samþykkt af Birgi heitnum Ásgeirssyni, eins og gagnstefnandi heldur fram.
Gagnstefnandi
bætir því við, í gagnstefnu, að girðing neðan þjóðvegar, sem reist hafi verið
um 1974 af þáverandi eiganda Hrólfsstaða, Hauki Guðmundssyni, og liggi upp með
Illagilslæk, í stefnu á gamalt hreppamarkaskilti sem staðið hafi við eldri
þjóðveg, hafi staðið þar æ síðan athugasemdalaust. Aðalstefnandi bendir á að
þjóðvegur yfir Illagil hafi verið færður og lagður neðar um gilið og hafi þá
verið hróflað við girðingunni. Þá mótmælir hann því að á þessum stað hafi
staðið hreppamarkaskilti og kveður hvorki liggja fyrir hvenær girðingin hafi
verið reist neðan vegar né að hún hafi staðið athugasemdalaust.
Gagnstefnandi
tekur einnig fram að við vegagerð í kringum árið 1995 hafi verið malarnám í
melum við Illagilslækinn, á svæði sem hefði allt verið innan Sellands miðað við
dómkröfur í aðalsök, en samkomulag hafi verið milli gagnstefnanda og þáverandi
eiganda Sellands, Jóns Hávarðar Jónssonar, um að tekjum af malarsölu yrði skipt
til helminga.
Þá
vísar gagnstefnandi til þess að merki jarðanna hafi verið talin ágreiningslaus
í kringum 1990 er unnið var að því að skýra hreppamörk á milli Jökuldalshrepps
og Hlíðarhrepps. Einnig vísar gagnstefnandi til merkja jarðanna eins og þau
hafi verið dregin í gagnagrunni Nytjalands í kringum árið 2003 og til þess að
merkin hafi verið dregin upp eftir Illagilslæk er Landsvirkjun vann að því að
fá landamerki jarða við Jökulsá á Dal staðfest af landeigendum á árinu 2005 í
tengslum við matsmál vegna vatnsréttinda. Af hálfu aðalstefnanda er gögnum og
staðhæfingum að þessu lútandi almennt mótmælt sem þýðingarlausum.
Við
aðalmeðferð málsins gáfu aðalstefnandi og fyrirsvarsmaður gagnstefnanda
aðilaskýrslu. Þá gáfu skýrslu sem vitni Ásgeir Birgisson, sonur aðalstefnanda,
Björn Sigurðsson, fyrrverandi bóndi á Surtsstöðum og
fyrrverandi hreppsnefndarmaður í Hlíðarhreppi, Jónas
Guðmundsson, bóndi á Hrafnabjörgum, Páll Pálsson, alþýðufræðimaður frá Aðalbóli
í Hrafnkelsdal, Jón Hávarður Jónsson, fyrrverandi eigandi og ábúandi Sellands,
Sigurður Magnússon, fyrrverandi bifreiðastjóri frá Hauksstöðum, Jón Víðir
Einarsson, bóndi á Hvanná, og Arnór Benediktsson, fyrrverandi bóndi á Hvanná II
og fyrrverandi oddviti Jökuldalshrepps. Verður vikið að skýrslugjöf fyrir dómi
eftir því sem þurfa þykir í niðurstöðukafla.
II
Málsástæður
aðalstefnanda
Aðalsök:
Aðalstefnandi kveðst
reisa dómkröfur sínar í aðalsök aðallega á merkjabréfum frá 1921 sem þinglesin
hafi verið á jarðirnar Hauksstaði og Fossvelli, svo og merkjabréfi frá árinu
1884 sem þinglesið hafi verið á jörðina Fossvelli. Á því sé byggt að merkjabréf
þessi séu samhljóða og ótvíræðar réttarheimildir um merki jarðanna sem leggja
beri til grundvallar við úrlausn á sakarefni málsins. Á því sé byggt að
hnitsetning landamerkja í dómkröfu sé í samræmi við efni og orðalag þessara
merkjabréfa. Að áliti stefnanda gildi merkjabréf þessi um jarðirnar Hrólfsstaði
og Selland, að breyttu breytanda, sem skipt hafi verið úr jörðunum Hauksstöðum
og Fossvöllum, hvorri í sínu lagi, um miðbik 20. aldar.
Landamerkjalýsingar
jarðanna Hauksstaða og Fossvalla frá 1921 hafi verið gerðar og undirritaðar af
þáverandi eigendum þeirra og þeim þinglýst athugasemdalaust í samræmi við lög
um landamerki nr. 41/1919. Með landamerkjabréfum þessum hafi verið tekin
afstaða til þess hver landamerki jarðanna skyldu vera. Öðrum yngri og
þinglýstum bréfum um merki jarðanna sé ekki til að dreifa. Merkjum jarðanna
hafi því ekki verið breytt með lögboðnum hætti og því standi merkjabréf
jarðanna frá 1921 óhögguð að gildi.
Það sé haldlaust sem
Páll Pálsson haldi fram í framlögðu bréfi að merkjabréf jarðanna frá 1921 séu
markleysa eða ógild skjöl sem eigi að virða að vettugi. Ummæli þessi séu til
marks um hlutdrægni hans í málinu. Þá stoði ekki fyrir gagnstefnanda að bera
fyrir sig meint munnlegt samkomulag eða viðræður hluta þáverandi eigenda
jarðanna um skýringu eða breytingu á merkjum jarðanna 1993, sem hvorki
aðalstefnandi né Birgir heitinn hafi verið upplýstur um þegar hann keypti
jörðina Selland. Það leiði af ákvæðum 29. gr., sbr. 19. gr., þinglýsingalaga
nr. 39/1978, svo og laga um landamerki nr. 41/1919, að merkjalýsing þurfi að
vera skrifleg, undirrituð og henni þinglýst. Að öðrum kosti öðlist hún ekki
gildi að lögum.
Í stefnu er því næst
vikið að efni og orðalagi þinglýstra merkjabréfa.
Aðalstefnandi bendir á
að í elsta merkjabréfi Hauksstaða frá 1883 sé Deildarfossi lýst á merkjum. Í
merkjabréfi Fossvalla frá 1884 og jarðanna beggja frá 1921 sé svo ekki. Af
þessu megi ráða að þáverandi eigendur hafi verið einhuga um að Deildarfoss
skyldi ekki vera á merkjum. Það sé fráleit hugmynd að eigendur eða forráðamenn
jarðanna hafi jöfnum höndum undirritað skriflega lýsingu á merkjum jarðanna til
þinglýsingar og gert munnlegt samkomulag um frávik frá þeirri lýsingu, með þeim
hætti sem gagnstefnandi haldi fram.
Það sé meginregla að
yngri löggerningar ryðji burt réttaráhrifum þeirra eldri, að því leyti sem þeir
skarist. Aðalstefnandi kveðst byggja á því að þrjú yngstu landamerkjabréf
jarðanna, frá 1921 og frá 1884, hafi falið í sér síðustu gildu ákvörðun að
lögum um landamerki jarðanna. Landamerkjabréf Hauksstaða frá 1883 stangist á
við efni hinna yngri bréfa og því telji hann ekki unnt að byggja málsúrslit á
því bréfi.
Aðalstefnandi byggi á
því að merkjalína sé bein milli þeirra merkja sem getið sé um í þremur yngstu
merkjabréfum jarðanna, þ.m.t. milli Illalækjaróss og Búrfells. Sá skilningur sé
í samræmi við orðalag bréfanna sem lýsi því að merki jarðanna séu úr
Illalækjar- eða Illalækjargilsósi í mitt Búrfell.
Í skriflegum lýsingum
þessara merkjabréfa sé hvergi minnst á að merki séu í Deildarfoss, lækjarmót
eða fari eftir lækjarfarvegi. Því sé hugmynd gagnstefnanda um merkjalínu úr
Illalækjarós, í Deildarfoss, þaðan eftir læknum Deild í svokölluð lækjarmót og
þaðan í mitt Búrfell, á skjön við fyrrnefnd merkjabréf jarðanna. Þáverandi
eigendum hafi verið í lófa lagið að lýsa merkjum þannig ef vilji hefði staðið
þess. Þannig hafi háttað til, sem dæmi, varðandi vestanverð merki jarðarinnar
Hauksstaða, þar sem tilgreint sé í þinglýstu merkjabréfi frá 1921 að áin Deild
ráði merkjum upp á heiðarbrún.
Með Illalækjargilsósi
eða Illalækjarósi sé átt við þann stað þar sem Illilækur renni í Jökulsá. Sá
staður sé hnitsettur í dómkröfu á sama stað og tilgreint sé á hnitsettu
lóðablaði, sem fylgt hafi stofnskjali lóðar úr Hrólfsstöðum, dags. 31. ágúst
2007, sem hafi verið undirritað af fyrirsvarsmanni gagnstefnanda. Á lóðablaði
þessu sé kennileitið Illalækjarós við Jökulsá með sömu hnit og dómkrafa
aðalstefnanda. Vangaveltur gagnstefnanda nú um að Illalækjarós kunni að vera í
miðju landi séu áður óþekktar og gangi gegn málvenju, gögnum málsins og því sem
áður hafi verið haldið fram af gagnstefnanda. Samkvæmt þeim skilningi hafi
merki jarðanna ekki verið talin frá Jökulsá, sem sé á merkjum jarðanna að
sunnanverðu, heldur ofan við ána úr miðju landi, á stað sem óvíst sé um, og
þaðan allt upp á Smjörvatnsheiði. Sú hugmynd sé haldlaus að áliti
aðalstefnanda. Um hnitsetningu annarra merkja vísist til þess sem segi í
málavaxtakafla. Aðalstefnandi líti svo á að þau séu óumdeild.
Sú aðferð sé alkunnug í
landamerkjabréfum að miða mörk jarða við sem fæst sýnileg og augljós einkenni í
landslagi, sem skeri sig úr og sjáist langt að. Það sé auk þess álitið
heppilegt og skynsamlegt að hafa beina línu milli merkja. Sjónarmið af þessum
toga komi m.a. fram í landskiptalögum nr. 43/1941. Engin auðsjáanleg skil séu í
landinu í námunda við merki jarðanna Sellands og Hrólfsstaða. Ekkert ræktað
land sé eða hafi verið á umþrættu landsvæði. Girðing hafi ekki verið reist á
merkjum þar. Gera megi ráð fyrir að þáverandi eigendur hafi viljað merki sem
fæst og á greinilegum kennileitum. Óheppilegt sé að miða merki jarða að hluta
eða í heild við farvegi lækja. Það sé ólíklegt að þáverandi landeigendur hafi
valið merkjum þann farveg enda hvorki tilefni né aðstæður til þess.
Ýmsar skriflegar
umfjallanir liggi fyrir um merki jarðanna. Gögn af þessum toga hafi ekki gildi
að lögum; þær hvorki auki né skapi rétt til handa gagnstefnanda. Utan þess að
vera flestar óþinglýstar, óundirritaðar og einhliða séu þær ekki samhljóða.
Megi því með réttu draga í efa áreiðanleika þeirra. Óvíst sé hvort frásagnir
þessar byggist á skoðunum eða hugmyndum jarðeiganda eða annarra á hverjum tíma
um merki jarðanna eða munnlegri frásögn fyrri eigenda, eða einhverju öðru,
t.a.m. elsta landamerkjabréfi Hauksstaða frá 1883. Þær skriflegu umfjallanir
sem liggi fyrir í málinu ýmist greini frá merkjum í Deildarfoss eða ekki. Sumar
hverjar greini frá því að landamerkjalína fari um Deild, sem samræmist því að
bein lína sé milli Illalækjaróss við Jökulsá og Búrfells. Aðrar greini frá merkjum
á Miklafelli, sem séu á milli Búrfells og Laxárdalshnjúks. Þau merki hefðu í
för með sér aukið land til handa stefnanda. Hinar skriflegu umfjallanir séu
þannig ekki til þess fallnar að leysa úr ágreiningi aðila. Öðru nær. Ef horft
yrði algerlega framhjá þinglýstum merkjabréfum, sem sé ótæk niðurstaða og ekki
í samræmi við lög og réttarframkvæmd, yrði fyrst vafi um merki jarðanna.
Þinglýst merkjabréf jarða, undirrituð af eigendum eða forráðamönnum, séu að
áliti aðalstefnanda vandaðasta samtímaheimild sem völ sé á, utan þess að vera
lögmætt samkomulag eigenda jarða um hvernig merki jarða séu. Ekki standi
lagarök til þess að víkja frá merkjabréfum þessum við úrlausn þessa máls.
Að áliti aðalstefnanda
beri gagnstefnandi sönnunarbyrði fyrir því að merki jarðanna séu dregin á annan
veg eða hafi tekið breytingum frá því sem lýst sé í þremur yngstu þinglýstum
merkjabréfum jarðanna, sem dómkrafa aðalstefnanda taki mið af. Meginreglan sé
sú að sá sem leitist við að vefengja efni þinglýstra merkjabréfa beri sönnunarbyrði
fyrir staðhæfingu sinni.
Með vísan til
framanritaðs telji aðalstefnandi að landamerki jarðanna skuli dregin svo sem
greinir í dómkröfu, úr Illalækjarósi með beinni línu í Búrfell, þaðan beina
línu í Laxárdalshnjúka, þaðan beina línu í Beinavörðu (miðheiði). Að sama skapi
krefjist aðalstefnandi þess að gagnstefnandi verði dæmdur til að fjarlægja
girðingu sem hann hafi reist innan landamerkja Sellands, eins og þeim sé lýst í
dómkröfu, að viðlögðum dagsektum að mati dómsins. Varðandi kröfu um dagsektir
vísar aðalstefnandi til 4. mgr. 114. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála.
Gagnsök:
Í greinargerð sinni í
gagnsök vísar aðalstefnandi að mestu til málsástæðna í stefnu í aðalsök. Hann
leggur áherslu á að þrjú yngstu merkjabréf Hauksstaða og Fossvalla séu
samhljóða og skýrar réttarheimildir um merki jarðanna Sellands og Hrólfsstaða
sem skipt hafi verið úr fyrrnefndum jörðum, hvorri í sínu lagi, um miðbik
síðustu aldar. Merkjabréf þessi feli í sér gildan samning um merki jarðanna,
sem ekki hafi verið breytt með lögformlegum hætti. Því standi merkjabréf þessi
óhögguð að gildi og réttaráhrifum og á þeim skuli byggt við úrlausn málsins.
Merkjabréf þessi lýsi merkjum jarðanna úr Illalækjar- og Illalækjargilsósi við Jökulsá í mitt Búrfell. Um sé að
ræða þann stað þar sem Illilækur rennur í Jökulsá, sbr. dómkröfu stefnanda í
aðalsök. Með vísan til orðalags bréfanna sé merkjalínan úr Illalækjarósi í
Búrfell. Ekki sé tekið fram að merkjalínan eigi viðkomu í öðrum kennileitum og
því sé bein lína þar á milli. Ótækt sé að gagnálykta frá orðalagi bréfanna svo
sem gagnstefnandi byggi á.
Varðandi aðalkröfu
gagnstefnanda tekur aðalstefnandi fram að þeim málatilbúnaði gagnstefnanda að
sóknarlýsing Hofteigsprestakalls feli í sér að Illalækjarós eða
Illalækjargilsós sé ekki þar sem Illilækur fellur í Jökulsá á Dal sé
sérstaklega andmælt. Þessu utan liggi í hlutarins eðli að lýsing þessi sé ekki
samningur jarðeigenda um merki og ekki runnin undan rifjum þeirra sem samþykkt
hafi síðar merkjabréf jarðanna og þinglýst þeim. Skoða verði sóknarlýsinguna í
því ljósi að ekki sé um löggerning að ræða sem sé ætlað að hafa réttaráhrif,
ólíkt því sem gildi um þinglesin merkjabréf. Ekki sé unnt að útiloka að lýsing
þessi kunni að byggjast á misskilningi að einhverju leyti. Í öllu falli sé
ljóslega rangt farið með áttir í lýsingunni sem dragi úr áreiðanleika hennar.
Hvað sem því líði sé
ljóst að þeir sem komið hafi að gerð þinglýstra merkjabréfa jarðanna hafi litið
þannig á að Illalækjar- eða Illalækjargilsós væri við Jökulsá, þar sem
Illilækur rennur í ána. Vilji þeirra hafi því staðið til þess að merki jarðanna
væru frá þeim stað, þ.e. frá ósi Illagilsins og Illalækjar við Jökulsá og þaðan
í Búrfell. Verði það ljóslega ráðið af lýsingu bréfanna og þeirra breytinga á
orðalagi sem gerðar hafi verið með merkjabréfum 1921.
Í gagnstefnu sé á því
byggt að orðið ós merki uppsprettu eða upptök og því sé kennileitið Illalækjar-
eða Illalækjargilsós við upptök lækjarins, en ekki þar sem lækurinn falli í
Jökulsá á Dal, og að merki jarðanna séu eftir læknum til Jökulsár. Vísað sé til
framlagðs afrits úr Íslenskri orðabók þessu til stuðnings. Í orðabók sé merking
þessi skráð forn eða úrelt og virðist alfarið að rekja til ummæla Þórs í
Snorra-Eddu „á skal að ósi stemma“ og síðari tíma bollalegginga um hver merking
þeirra hafi verið. Þótt einhverjir hafi talið að Þór hafi notað orðið ós í
merkingunni upptök eða uppspretta sé það umdeilt. Engar heimildir séu þekktar
sem bendi til þess að orðið ós hafi í daglegu máli verið notað í þessari
merkingu. Því sé sú málsástæða afar langsótt að orðið ós í örnefninu
Illalækjar- eða Illalækjargilsós merki uppsprettur í merkjabréfum jarðanna frá
1874 og 1921. Vísar aðalstefnandi þessu til stuðnings til framlagðs bréfs
Stofnunar Árna Magnússonar í íslenskum fræðum, þar sem fjallað er um merkingu
orðsins ós.
Samkvæmt almennum
málskilningi, sem nái langt aftur í aldir, merki ós ár- eða lækjarmynni, þ.e.
stað þar sem lækur renni í aðra á eða vatn og samræmist því að Illækjarós eða
Illalækjargilsós sé þar sem Illilækur renni greinilega úr Illagili í Jökulsá.
Skilningur manna til þessa dags og framan af síðustu öld hafi verið með þessum
hætti, varðandi Illalækjarós. Ekki þurfi að leita langt yfir skammt til þess að
benda á dæmi þess að lækjarós sé álitinn merkja stað þar sem lækur renni í á
eða læk. Nærtækt dæmi sé hvar Deildarlækir renni í farveg Deildar. Þar sé talað
um ósa Deildalækjar, eins og heitið Deildarlækjarósar beri með sér. Sá staður
sé ofan og innan við Illalækinn. Þess megi geta að þegar lína sé dregin úr Illalækjarósi
við Jökulsá í mitt Búrfell þá fari línan mjög nálægt þessum lækjarmótum. Þá sé
fjarlægð milli þessara lækjarmóta og Búrfells annars vegar og Illalækjaróss
hins vegar álíka mikil.
Svo sem fyrr greini sé í
merkjabréfum jarðanna frá 1921 vísað annars vegar til Illalækjaróss og hins
vegar til Illalækjargilsóss við Jökulsá. Illagil eða Illalækjargil nái að eldri
þjóðvegi. Illagil nái ekki að uppsprettu Illalækjar. Því geti Illalækjargilsós
trauðla merkt uppsprettu Illalækjar, sem sé talsvert ofan við Illagilið. Gilsós
sé mynni gilsins, þ.e. sá staður þar sem lækurinn falli úr gilinu í Jökulsá.
Í örnefnaskrá Fossvalla,
bls. 3, segi: „Næst er svo Illalækjargil (28), og eftir því rennur Illilækur
(29). Þar við ós þess eru merki“. Lýsing
þessi feli ekki í sér að merki séu við uppsprettu Illalækjar eða eftir farvegi
lækjarins, en samræmist því að merki séu dregin frá ósi Illalækjar eða
Illagilsins, þ.e. hvar Illilækur renni í Jökulsá.
Í örnefnaskrá Hauksstaða
segi á bls. 1: „Utast er einnig Deild (8). Rétt utan við hana er Illilækur (9)
sem er á merkjum neðan til, ...“ Lýsing þessi feli ekki í sér að merki jarðanna
séu við uppsprettu Illalækjar eða eftir farvegi hans, en samræmist því að merki
séu dregin frá ósi Illalækjar eða Illagilsins, þ.e. hvar hann renni í Jökulsá.
Þá áréttist að merki
jarðanna séu dregin „úr“ Illalækjar- eða Illalækjargilsósi við Jökulsá í mitt
Búrfell, ekki eftir Illalækjarósi, sem hefði verið nærtæk lýsing ef allur
lækurinn væri á merkjum. Þannig samræmist orðalag bréfanna alls ekki því, að
umþrættur ós sé uppi í landinu ofan við Jökulsá, eða að vísað sé til alls
lækjarins, í merkjabréfum. Ef vilji aðila hefði staðið til þess að merki væru
eftir Illalæk, hefði þeim verið í lófa lagið að lýsa þeim þannig t.a.m. að
merki væru frá ósi Illalækjar við Jökulsá til upptaka, þaðan í Búrfell, eða að
merki væru eftir farvegi Illalækjar þaðan í Búrfell o.s.frv.
Í næstum samhljóða
merkjabréfum frá 1921 segi annars vegar „úr Illalækjarós við Jökulsá“ og hins
vegar „úr Illalækjargilsós við Jökulsá“. Þannig sé hnykkt á því að merki
jarðanna séu dregin frá ósi lækjarins eða gilsins „við Jökulsá“. Í eldri
merkjabréfum frá 1873-1874 sé ekki samsvarandi orðalag og látið nægja að vísa
til Illalækjaróss án frekari útlistunar. Í öðru yngra bréfinu sé auk þess vísað
til Illalækjargilsóss, svo sem fyrr
sé vikið að, þ.e. að merki séu frá ósi Illalækjargils eða Illagils. Ekki sé
unnt að leggja þann skilning í orðalag bréfanna að Illilækur sé á merkjum
jarðanna frá uppsprettum hans. Þess megi geta að uppsprettur lækjarins séu í
nálega hálfs kílómetra fjarlægð frá ósi hans við Jökulsá og talsvert fyrir ofan
Illalækjargilið eða Illagilið sem nái að eldri þjóðvegi.
Í orðalagsbreytingum
yngri merkjabréfa frá þeim eldri felist ótvíræð viljaafstaða þeirra sem
samþykkt hafi bréfin að merki jarðanna skyldu vera frá ósnum við Jökulsá þaðan
í mitt Búrfell. Með breyttu orðalagi bréfanna sé hnykkt á þeim skilningi að
Illalækjarós eða Illalækjargilsós sé sá staður þar sem Illilækur falli í
Jökulsá. Orðalag merkjabréfanna frá 1921 geti ekki stafað af misskilningi „á
eldri merkjum og fyrri orðalagsnotkun.“ Þessar hugrenningar gagnstefnanda séu
vanreifaðar og eigi ekki stoð í gögnum málsins. Guðmundur Pétursson, bóndi á
Hauksstöðum, svo og Jón Jónsson, frá Hvanná, undirriti öll merkjabréf jarðanna
sem fyrir liggi, þ.m.t. frá 1873-1874. Vangaveltur um misskilning eigi trauðla
rétt á sér. Hafa skuli hugfast að eigendum og fulltrúum jarða hafi verið
frjálst að semja um merki þeirra 1921. Í merkjabréfi Fossvalla frá 1921 komi
fram að Jökuldalshreppur sé eigandi jarðarinnar. Óljósri málsástæðu
gagnstefnanda þess efnis að hreppurinn hafi ekki verið til þess bær að koma að
samningu merkja jarðanna sé andmælt, svo og fullyrðingum um að ekki hafi verið
heimilt að breyta fornum merkjum jarðanna, sem þess utan hafi ekki verið leidd
í ljós. Sönnunarbyrði um þetta atriði hvíli á gagnstefnanda. Ekkert sé fram
komið sem styðji þessa málsástæðu, auk þess sem hin þinglýstu merkjabréf hafi
staðið athugasemdalaust allt til þessa dags.
Hugmyndir gagnstefnanda
um merki milli jarðanna séu öðrum þræði misvísandi. Í öllu falli hafi þær
ljóslega tekið breytingum frá því að lögmaður þáverandi eiganda Sellands hafi
sent gagnstefnanda áréttingarbréf 25. febrúar 2012 um álit sitt á því að
merkjalína jarðanna væri bein milli Illalækjaróss við Jökulsá og Búrfells.
Í fyrsta svarbréfi
gagnstefnanda sé ljóslega gengið út frá því að Illalækjarós sé sá staður þar
sem Illilækur falli úr Illagili í Jökulsá á Dal, svo sem dómkrafa í aðalsök
gangi út frá. Hjálagt með bréfinu hafi m.a. fylgt kort Páls Pálssonar, þar sem
Illalækjarós hafi verið tilgreindur á sama stað og yfirlýsing Jóns Hávarðs,
fyrrum eiganda Sellands, þar sem gengið sé út frá því að Illalækjarós sé á sama
stað. Að auki megi vísa til korts áritaðs af Páli Pálssyni þar sem ör vísi á
þennan stað og hann merktur Illalækjarós. Þá áréttist tilvísun til uppdráttar
sem fylgt hafi stofnskjali lóðar, undirrituðu af gagnstefnanda, þar sem
Illalækjarós sé merktur og hnitsettur á sama stað og í dómkröfu aðalstefnanda í
aðalsök. Það hafi fyrst verið með bréfi lögmanns gagnstefnanda í aðdraganda
sáttafundar milli aðila undir stjórn sýslumanns árið 2014 að viðraðar hafi
verið áður óþekktar hugmyndir um að Illalækjarós væri ekki við Jökulsá á Dal
heldur ofar í landinu við ætlaða uppsprettu lækjarins, sem sé fjarri lagi
greinileg.
Að öllu virtu styðji
heimildir sem liggi fyrir í málinu, svo og venjulegur málskilningur, að
Illalækjarós eða Illalækjargilsós sé sá staður þar sem Illilækur renni í
Jökulsá úr Illagili.
Svo sem fyrr greini sé
Deildarfossi ekki lýst á merkjum í þremur yngstu merkjabréfum jarðanna. Eigi að
síður byggist kröfur gagnstefnanda á því að merkjalína fari um Deildarfoss frá
ætluðum uppsprettum Illalækjar í Búrfell. Það sé langsótt hugmynd að
forsvarsmenn jarðanna hafi sammælst um að merkjalínan færi um Deildarfoss og á
sama tíma ekki haft fyrir því að geta um kennileitið í þremur yngstu
merkjabréfunum. Hinir sömu aðilar hafi haft fyrir því að hnykkja á því að ósinn
væri við Jökulsá með orðalagsbreytingum í merkjabréfum frá 1921. Án viðmiðunar
við Deildarfoss sé vandkvæðum bundið að staðsetja landamerki í ætlaðar
uppsprettur Illalækjar. Að því gættu sé sú staðreynd að Deildarfossi sé ekki
lýst á merkjum ljóslega til marks um að kennileitinu hafi ekki verið ætlað að
vera á merkjum jarðanna og að sama skapi að Illalækjarós sé ekki uppspretta
lækjarins.
Þá verði að hafa í huga
sjónarmið sem hafi verið að ryðja sér til rúms í upphafi 20. aldar að hafa
merki jarða sem fæst og merkjalínur beinar. Sem dæmi um fá og bein merki af
þessum toga séu merki milli Hauksstaða og Hrólfsstaða en þar sé landi skipt í
miðju frá fjalli til Jökulsár. Þá verði að horfa til staðhátta en engin skil
séu í landinu á hinu umþrætta svæði milli Hrólfsstaða og Sellands.
Því sé andmælt að gagnstefnandi hafi unnið eignarrétt
fyrir hefð á landi neðan þjóðvegar samkvæmt lögum nr. 46/1905 vegna girðingar
neðan vegar við Illagil. Girðing þessi afmarki ekki landsvæði, þótt hún liggi
meðfram Illagili. Kröfugerð taki ekki mið af málsástæðu þessari, þ.e. svæðið
sem á að vera hefðað sé ekki afmarkað sérstaklega í dómkröfum. Málatilbúnaður
um hefð sé því ekki í samræmi við aðalkröfu gagnstefnanda í málinu og því
vanreifaður og óljós.
Við umræddri girðingu,
sem sé ekki merkjagirðing, hafi verið hróflað þegar nýr þjóðvegur hafi verið
lagður neðar um Illagil. Ekki hafi verið sýnt fram á að nýting lands við
girðingu hafi verið markviss eða þess eðlis að eignarréttur fyrir hefð hafi
skapast. Engin grein sé gerð fyrir nýtingu lands við girðingu í gagnstefnu,
enda líklega takmörkuð verið. Þá sé ekki unnt að líta svo á að gagnstefnandi
hafi verið grandlaus um eignarrétt annarra til svæðisins. Gögn málsins sýni
fram á að gagnstefnandi hafi ekki litið svo á að allt land innan girðingar
neðan vegar tilheyrði Hrólfsstöðum, sbr. hugmyndir hans um að merkjalína væri
úr Illalækjarósi við Jökulsá í Deildarfoss. Því séu hefðarskilyrði ekki
uppfyllt. Þá hafi ekki verið sýnt fram á óslitið eignarhald samkvæmt 2. gr.
laga nr. 46/1905.
Ekki sé vitað eftir hvaða
heimildum mörk séu dregin upp á korti sem liggi fyrir í málinu. Innbyrðis
ósamræmi sé í þeim þegar að sé gáð. Eðli máls samkvæmt sé sönnunargildi gagna
af þessum toga hverfandi, ef nokkurt, andspænis þinglýstum og samhljóða
merkjabréfum. Áréttar aðalstefnandi að sönnunarbyrði hvíli á þeim sem vilji
vefengja merkjabréf jarða og séu sönnunarkröfur þar um strangar. Ekki nægi
hugleiðingar um óljósar líkur þess að merki kunni að liggja annars staðar.
Varðandi varakröfur
gagnstefnanda vísar aðalstefnandi til framangreindra málsástæðna sinna varðandi
kröfu um sýknu af aðalkröfu gagnstefnanda, sem og málsástæðna sinna í aðalsök.
Hann áréttar að málatilbúnaður um merki um svonefnd lækjarmót eigi sér enga
stoð í þinglýstum merkjabréfum, eða öðrum gögnum málsins.
III
Málsástæður
gagnstefnanda
Aðalsök
Gagnstefnandi tekur
fram, í greinargerð í aðalsök, að ekki séu gerðar athugasemdir við kröfur
aðalstefnanda varðandi landamerki við Beinavörðu, á Laxárdalshnjúk og á miðju
Búrfelli og hnitsetningar þeirra. Ljóst sé að landamerkjalínur liggi í beinum
línum milli punktanna.
Gagnstefnandi kveðst
a.ö.l. hafna málatilbúnaði aðalstefnanda. Engar heimildir, þ.m.t.
landamerkjabréf, lýsi því að landamerki neðan Búrfells liggi um beina línu. Í
ljósi þess beri að líta til þess að öll landamerkjabréf lýsi sömu merkjum. Sé
sýnt að bæði eldri og yngri heimildir geri grein fyrir legu landamerkja með
nánari hætti, m.a. um að Deildarfoss og að lækurinn Deild ráði merkjum að
hluta. Þá sé ljóst af sóknarlýsingu Hofteigsprestakalls frá 1874 og
landamerkjabréfum frá 1883 og 1884 að með tilvísun í Illalækjarós sé átt við
stutt vatnsfall, þ.e. Illalækinn sjálfan, sem einnig sé nefndur Illagilslækur.
Viðbót í orðalagi landamerkjabréfa frá 1921, sem gefi í skyn að Illalækjarós sé
staður við Jökulsá á Dal, hafi ekki verið ætlað að breyta fornum merkjum
jarðanna.
Beri því að sýkna
gagnstefnanda af kröfu aðalstefnanda um viðurkenningu landamerkja, en nánar
kveðst gagnstefnandi vísa til umfjöllunar í gagnstefnu.
Mótmælt sé kröfu um
fjarlægingu girðingar að viðlögðum dagsektum. Byggt sé á því að girðing neðan
vegar hafi staðið þar frá árinu 1974 athugasemdalaust. Land innan girðingar sé
hefðað, með vísan til 2. gr. hefðarlaga, nr. 46/1905.
Þá sé vísað til þess að
lega girðingar ofan vegar hafi verið ákveðin 2006 í samráði við Birgi Þór
Ásgeirsson heitinn, þáverandi eiganda Sellands, sem aðalstefnandi taki rétt
sinn frá, á grundvelli setu í óskiptu búi. Aðalstefnandi sé bundinn af því að
staðsetning girðingarinnar hafi verið ákveðin á grundvelli afstöðu þáverandi
eiganda Sellands til landamerkja. Upplýsingar um landamerki hafi þá m.a. verið
til skoðunar vegna vinnu Nytjalands við uppdrátt merkja á árinu 2003 og
staðfestingar á merkjum við Jökulsá á Dal, vegna vinnu Landsvirkjunar. Hvað sem
líði réttum landamerkjalínum sé staðsetning girðingar á meðábyrgð þáverandi
eiganda Sellands, sem aðalstefnandi sæki rétt sinn til. Kostnaður af færslu
girðingar ætti því að vera sameiginlegur, ef skilyrði eru til að fara fram á
færslu á annað borð.
Gagnsök
- aðalkrafa
Gagnstefnandi
kveður gagnstefnu hvíla á því að einungis sé ágreiningur um legu landamerkja
milli Sellands og Hrólfsstaða á svæði neðan Búrfells og að Jökulsá á Dal.
Gagnstefnandi vísi um kröfur sínar til kröfulínukorts á dskj. 60, og hnita sem
merkt séu L01-L07, eins og við eigi.
Grundvallarsjónarmið
við úrlausn landamerkjaágreiningsins sé að fyrirliggjandi landamerkjagögn,
þ.m.t. fjögur landamerkjabréf, lýsi öll sömu merkjum og engar upplýsingar bendi
til að ágreiningur hafi verið um landamerki sem bréfunum hafi verið ætlað að
setja niður.
Þá
sé ljóst að fyrirliggjandi landamerkjabréf lýsi því ekki að frá miðju Búrfelli
liggi landamerki í beinni línu að Jökulsá á Dal. Til dæmis sé vísað til
landamerkjabréfs Fossvalla, dags. 28. október 1921, og Hauksstaða, dags. 24.
október 1921, þar sem segi að merki liggi um beinar línur milli merkjapunkta
ofan Búrfells. Í bréfunum sé hins vegar ekki vísað til beinna lína neðan
Búrfells. Með einfaldri gagnályktun frá texta bréfanna sé ljóst að merki liggi
þar ekki um beina línu. Bæði eldri og yngri gögn styðji þessa ályktun.
Í
ljósi þessa beri að líta til eldri heimilda til fyllingar landamerkjalýsingu
landamerkjabréfanna frá 1921.
Gagnstefnandi
bendi á að aðalstefnandi byggi á þessari sömu aðferðafræði. Landamerkjabréfin
frá 1921 tilgreini ekki Beinavörðu sem merkipunkt, heldur vísi bréfin í stefnu
til miðheiðar. Aðalstefnandi beiti því réttri aðferðafræði, þegar hann byggi á
því að Beinavarða sé merkjapunktur, enda komi hún fram í landamerkjabréfi Fossvalla,
dags. 21. júní 1884.
Beinavarðan
komi ekki fram í landamerkjabréfi Hauksstaða, dags. 17. júní 1883. Í ljósi þess
að bréf Fossvalla lýsi þessum merkjum nánar beri að byggja á hinni nákvæmari
merkjalýsingu. Með sama hætti beri að líta til bréfs Hauksstaða, dags. 17. júní
1883, um nákvæmari merkjalýsingu neðan Búrfells, enda feli ekkert
landamerkjabréf í sér að merki frá Jökulsá á Dal liggi þaðan í beinni línu.
Orðnotkun
og staðhættir
Gagnstefnandi
byggi á því að skýring gagna um landamerki verði að hvíla á orðnotkun,
staðháttum og tiltækum úrræðum hvers tíma við að setja niður greinileg
landamerki. Slíkt hafi verið nauðsynlegt með tilliti til notkunar lands. Verði
á grundvelli þess að gera ráð fyrir að landamerki hafi verið með þeim hætti að
hægt væri að glöggva sig á þeim löngu fyrir tíð korta og loftmynda.
Illagilslækurinn
sé stuttur lækur sem eigi upptök sín stutt ofan þjóðvegar og falli í Jökulsá á
Dal, neðan vegar, fram af hömrum. Slíkir staðhættir falli ekki undir venjulega
merkingu orðsins ós. Ós eigi ekki við um stað þar sem lækur falli í sjó, vatn
eða á, fram af hömrum.
Ós
vísi hins vegar til upptaka vatnsfalls og einnig til vatnsfalla sem renni
stutta leið, skv. skýringum íslenskrar orðabókar.
Elsta
lýsing á landamerkjum sem deilt sé um, þá milli jarðanna Hauksstaða og
Fossvalla, komi fram í lýsingu Hofteigsprestakalls frá 1874. Frá Búrfelli sé
merkjum lýst svo: ,,... þá beint til suðurs í Deildarfoss og sömu stefnu í
Illalækjarós, sem fellur í Jökulsá og skiptir landi milli Hauksstaða í
Hofteigssókn og Fossvalla í Kirkjubæjarsókn.“ Orðlagið vísi þannig
óumdeilanlega til Illagilslækjarins sem Illalækjaróss, sbr. orðlagið ,,sem
fellur í Jökulsá“. Sá staður þar sem
umrædd lína liggi í Illagilslækinn sé jafnframt nærri upptökum hans, þar sem
farvegir úr mýrum og uppsprettum komi saman og myndi samfelldan farveg lækjar.
Þar sé hnitapunktur L07, skv. dómkröfu.
Staðhættir
séu jafnframt með þeim hætti að nærri upptökum Illagilslækjar sé bæði
Deildarfoss og mitt Búrfell sýnilegt og beri Deildarfossinn við þá línu, þannig
að landamerki jarðanna hafi verið skýr. Til samanburðar sé bent á að frá
Illagilslæk, þar sem hann falli í Jökulsá á Dal, sjáist hvorki Búrfell né
Deildarfoss og engin leið að glöggva sig á landamerkjum jarðanna, fyrir tíð korta
og hnitsetningar.
Þar
sem lækir renni sé nægjanlegt að vísa til þeirra. Landamerkjabréfin frá 1883 og
1884 vísi til Illalækjaróss, í þeirri merkingu að vísað sé til hins stutta
vatnsfalls. Merkin liggi frá Búrfelli í Illallækjarós, þ.e. lækinn. Hauksstaðabréfið
tiltaki þó Deildarfoss, sem sé í línu að læknum.
Í
landamerkjabréfum frá 1921 komi sú viðbót að vísað sé til Jökulsár á Dal. Í því
geti falist árétting á að merkjalýsingin nái þangað, þ.e. vísað sé til þess að
lækurinn (Illalækjarós) nái að Jökulsá á Dal. Hugsanlega lýsi viðbótarorðalagið
þó að einhverju leyti misskilningi á eldri merkjum og fyrri orðalagsnotkun.
Ekkert bendi hins vegar til að ætlan aðila hafi verið að breyta merkjum frá
eldri lýsingum. Orðlag bréfanna frá 1921 verði skýrt þannig að
Illagilslækurinn, þ.e. Illagilsós, sem sé við Jökulsá, sé á merkjum og merkin
nái að Jökulsá, sbr. hnit L06.
Þá
sé ljóst að örnefnið Deild vísi til lækjar sem haft hafi þýðingu varðandi
landamerki. Það sama gildir um Deildarfoss, sem landamerkjabréf Hauksstaða frá
1883 vísi sérstaklega til. Sjónarmið aðalstefnanda feli í sér að lækurinn eða
fossinn hafi enga þýðingu. Gagnstefnandi byggi á því að landamerki skuli liggja
frá Illagilslæk, þ.e. Illagilsós við hnit L07, sem jafnframt sé nærri upptökum
lækjarins, í Deildarfoss, hnit L05. Þaðan í sömu stefnu á mitt Búrfell við hnit
L03.
Bent
sé á að í þeirri merkingu að Illagilsós vísi til Illagilslækjar, sbr.
orðanotkun og kennileitaþekkingu í lok 19. aldar, hafi verið óþarft að
tilgreina Deildarfoss sérstaklega í landamerkjabréfunum. Deildarfoss hafi
fallið nákvæmlega í landamerkjalínu frá miðju Búrfelli og í lækinn Illagilsós,
sbr. hnit L07, sbr. einnig lýsingu á takmörkum Hofteigssóknar frá 1874.
Þá
sé sérstaklega vakin athygli á þeim staðháttum að neðan Deildarfoss megi á
loftmyndum glögglega sjá gamla farvegi vatns úr Deild að Illagili. Ekki sé loku
fyrir það skotið að Deildarlækurinn, eða kvíslar úr honum, hafi að fornu runnið
um Illagilið og þá verið á merkjum jarðanna allt frá Jökulsá á Dal. Þegar farvegir
hafi lokast hafi sömu merki viðhaldist þótt Deildarlækurinn, neðan Deildarfoss,
rynni á síðari tímum einungis innan lands Hauksstaða.
Um stöðu
Fossvalla sem kristfjárjarðar og um breytingar á merkjum
Fossvellir
hafi verið kristfjárjörð þegar landamerkjabréf hafi verið gerð fyrir jörðina
1884 og 1921. Kristfjárjarðir hafi ýmis einkenni sjálfeignarstofnana, og hafi
hvílt á því að þær hafi verið gefnar í tilteknum tilgangi, s.s. að ábúð þeirra
eða afgjald af ábúð rynni til tiltekinna mála, s.s. fátækra í viðkomandi hrepp.
Hreppur hafi getað haft umsjón með slíkum jörðum en ekki hafi verið um
hefðbundið eignarhald að ræða. Í ljósi stöðu Fossvalla sem kristfjárjarðar
verði ekki talið að hreppurinn hafi haft heimildir til að breyta merkjum
slíkrar jarðar frá því sem gilt hafi að fornu. Líklegt sé að merki jarðanna séu
mjög forn. Við skoðun á merkjum hafi fundist við Miklafell þrír steinar raðaðir
upp, sem Páll Pálsson telji vera fornt lýritti, þ.e. staðfestingu á
landamerkjum. Staðurinn sé 8 m frá merkjalínu dómsmáls þessa, sbr. kort á dskj.
60. Fleiri vörður séu á merkjasvæðinu, m.a. neðan Búrfells. Þá sé ítrekað að
þrátt fyrir breytingu á orðlagi landamerkjalýsinga virðist aldrei hafa staðið
til að landamerkjum jarðarinnar væri breytt.
Gagnstefnandi
byggi á því að landamerki jarða geti ekki breyst, vegna þess að orðanotkun
misskiljist milli kynslóða eða misskilningur verði um merkingu kennileita. Í
því felist ekki vilji eða afstaða til breytingar fornra landamerkja. Eftir
fremsta megni beri að skýra nýjustu landamerkjabréf til samræmis við eldri
merkjalýsingar. Þótt inn í landamerkjabréf frá 1921 hafi orðlagið ,,við
Jökulsá“ verið tengt Illalækjarósi, sé unnt að leggja þá merkingu í
Illalækjarós að vísað sé til lækjarins, frá Jökulsá á Dal.
Hvað
sem líði því orðalagi, sem komi fram í landamerkjabréfunum frá 1921, styðji
síðari tíma gögn ekki að merki hafi verið í beinni línu frá Jökulsá á Dal í
mitt Búrfell. Um það sé að öðru leyti vísað til gagna málsins og ítarlegrar
umfjöllunar við 2. varakröfu um heimildir um að landamerki jarðanna séu ekki
bein lína frá Jökulsá á Dal og í mitt Búrfell.
Þá
sé krafan jafnframt studd því að land innan girðingar frá 1974, neðan
þjóðvegar, sé eign Hrólfsstaða á grundvelli hefðar, sbr. hefðarlög nr. 46/1905,
einkum 2. gr. laganna.
1.
varakrafa
Varðandi
fyrstu varakröfu sé vísað til málsástæðna við aðalkröfu.
Gagnstefnandi
telji í ljósi heimilda um þýðingu Deildarlækjarins að hann ráði að hluta til
mörkum þaðan sem hann liggi í stefnu að Búrfelli ofan Deildarfoss. Deildarlækurinn
myndist af tveimur lækjum sem komi annars vegar að utan og hins vegar að innan.
Lækirnir marki upphaf Deildarlækjarins á merkjum. Gagnstefnendur byggi á því að
Deildin liggi á merkjum jarðanna frá Deildarfossi og upp að þessum lækjarmótum,
sbr. hnit L04. Þaðan liggi bein lína í mitt Búrfell.
2.
varakrafa
Gagnstefnandi
kveður aðra varakröfu sína byggjast á þeim skilningi aðalstefnanda að
Illalækjarós geti verið staður þar sem lækurinn falli fram af hömrum í Jökulsá
á Dal. Með því sé viðurkennt að breytt orðanotkun eða misskilningur um
kennileiti, eftir gerð landamerkjabréfa á 19. öld, hafi leitt til þess að
Illalækjarós vísi einungis til staðar við Jökulsá, sbr. hnit L06. Hins vegar
gildi sem fyrr að landamerkjabréf frá 1921 kveði ekki á um að þaðan sé bein
lína í mitt Búrfell, heldur verði gagnályktað frá orðlagi bréfanna um merki
ofan Búrfells að línan sé ekki bein neðan Búrfells.
Þá
verði einkum litið til landamerkjabréfs Hauksstaða, frá 1883, þar sem vísað sé
til Deildarfoss, en þar komi fram nákvæmust lýsing á merkjum neðan Búrfells. Sé
með því beitt sömu aðferðafræði og aðalstefnandi beiti þegar hann vísi til
Beinavörðu, sem einungis sé tilgreind sem merkjapunktur í landamerkjabréfi
Fossvalla frá 1884. Gagnstefnandi telji þá aðferðafræði rétta, en hún sé ekki
einnota í þágu aðalstefnanda.
Gagnstefnandi
kveðst vísa til fjölda heimilda, eftir gerð landamerkjabréfa á árinu 1921, sem
lýsi því að landamerki neðan Búrfells hafi ekki verið bein lína. Þessar
heimildir lýsi því hvaða skilning hafi átt að leggja í landamerkjabréf jarðanna
og komi til fyllingar þeirri stöðu að merkjum sé ekki lýst sem beinni línu.
Heimildirnar beri að skoða í ljósi þess að ábúenda- og eigendaskipti hafi ekki
verið tíð. Þannig hafi afi og amma fyrirsvarsmanns gagnstefnanda búið á
Hauksstöðum frá 1931, foreldrar frá 1958 og móðurbróðir gagnstefnanda, Haukur
Guðmundsson, hafi stofnað Hrólfsstaði, sem gagnstefnandi hafi síðar eignast.
Föðurforeldrar aðalstefnanda hafi verið ábúendur á Fossvöllum frá 1918, en
síðar hafi faðir og föðurbróðir hennar keypt Fossvelli, þ.e. á árinu 1942.
Föðurbróðir hennar hafi verið eigandi jarðarhlutans Sellands fram til ársins
1963. Eiginmaður aðalstefnanda hafi orðið eigandi Sellands árið 2000.
Guðmundur
Guðmundsson, eigandi Hauksstaða og ábúandi frá 1931, lýsi merkjum svo í
örnefnalýsingu, sem líkast til sé unnin um 1960, að Illilækur sé á merkjum
neðan til og svo í Deildarfoss og ráði svo Deildin upp í mitt Búrfell.
Í
örnefnalýsingu Karls Gunnarssonar vegna Sellands sé vísað til þess að við ós
Illalækjargils séu merki, sbr. bls. 3 á dskj. 11. Þá sé í umfjölluninni vísað
til Sellands sem svæðis sem liggi að Deildinni, sem lýsi því að Deildin sé að
hluta til á merkjum.
Ýmis
kort lýsi sveitarfélagamörkum Hlíðar- og Jökuldalshrepps. Merkjum neðan
Búrfells sé ekki lýst í beinum línum. Óljóst sé um heimildir að baki eldri
kortum, en hafi merki verið svo augljós og einföld að þau lægju um beina línu
frá Jökulsá sé villa kortanna langsótt. Vísað sé til korts sem sé unnið af AMS,
frá 1948, sem lýsi m.a. sveitarfélagamörkum.
Í
ritinu Sveitir og jarðir í Múlaþingi, frá árinu 1974, sé í lýsingu Fossvalla
vísað til þess að merki jarðarinnar liggi úr Illagilsósi við Jökulsá um Deild.
Í lýsingu Hauksstaða sé vísað til þess að merkin séu við hreppamarkalækinn
Deild í Deildarfoss.
Í
viðbótarútgáfu ritsins Sveitir og jarðir í Múlaþingi, frá 1994, komi fram kort
af Hlíðarhreppi og Jökuldalshreppi. Ljóst sé að merki Sellands fylgi þar
Illagilslæk og Deild að hluta.
Byggingarbréf
fyrir Selland, gert af jarðareigandanum Sveini Guðmundssyni til ábúandans Jóns
H. Jónssonar, dags. 22. apríl 1988, lýsi landamerkjum Sellands. Í þeirri
lýsingu sé m.a. vísað til Beinavörðu og jafnframt í Deildarfoss.
Haukur
Guðmundsson, þáverandi eigandi Hrólfsstaða, hafi reist girðingu upp með Illalæk
neðan þáverandi þjóðvegar í kringum árið 1974. Engin athugasemd hafi komið fram
um þá girðingu.
Fyrirsvarsmaður
gagnstefnanda og Birgir Ásgeirsson, þáverandi eigandi Sellands, hafi farið á
staðinn og átt samráð um staðsetningu skógaræktargirðingar á árinu 2006, sem
liggi að hluta eftir línu skv. dómkröfu þessari. Enginn ágreiningur hafi komið
fram um þessa girðingu fyrr en mál þetta hafi hafist.
Á
árinu 2003 hafi staðið yfir vinna í svokölluðu Nytjalandsverkefni, sem hafi
falist í því að skrá merki bújarða. Þeirri aðferðafræði hafi verið fylgt að
landeigendur hafi verið kallaðir á fund og hafi þeir gert grein fyrir merkjum á
loftmynd. Merkin hafi á þeim fundi verið dregin upp með Illagilslæk, upp að
þjóðvegi og þaðan í beina stefnu í Deildarfoss.
3. varakrafa
Gagnstefnandi
kveður þriðju varakröfu sína vera eins og aðra varakröfuna, nema byggt sé á því
að landamerki ofan við Deildarfoss liggi eftir Deildarlæk að lækjarmótum við
hnit L04, og þaðan í mitt Búrfell, sbr. einnig umfjöllun um varakröfu.
IV
Niðurstaða
Í málinu er, eins og
fram er komið, krafist viðurkenningar á öllum merkjum jarðanna Sellands og
Hrólfsstaða, sem áður tilheyrðu jörðunum Fossvöllum og Hauksstöðum, en aðeins
er ágreiningur um þann hluta landamerkjanna sem liggur frá miðju Búrfelli (L03)
og að Jökulsá á Dal (L06), þar sem Illilækur eða Illagilslækur rennur í ána.
Ekki er ágreiningur um hnitsetningar landamerkjapunkta. Dregur aðalstefnandi
beina línu á milli framangreindra punkta, án þess að styðjast við fleiri kennileiti
á þeirri leið. Gagnstefnandi byggir aftur á móti í öllum tilvikum á því að
Deildarfoss, sem liggur nokkuð utar, sé á merkjum jarðanna á þessum hluta
línunnar. Miðast kröfulínur hans ýmist við beinar línur ofan eða neðan við
Deildarfoss, eða við það að merkin fylgi farvegi Illalækjar annars vegar og
Deildar ofan við Deildarfoss hins vegar, upp að svokölluðum lækjarmótum þar sem
Deildarlækir safnast saman í Deild.
Sérstaklega er deilt um
kennileitið Illalækjarós, þ.e. hvort um sé að ræða þann stað þar sem Illilækur,
(sem er óumdeilt kennileiti) rennur í Jökulsá á Dal (punktur L06) eða hvort
kennileitið vísi til upptaka lækjarins eða hugsanlega lækjarins sjálfs í heild,
og merkin fylgi þá læknum frá punkti L06 við Jökulsá í stað ofar í læknum, punkt
L07, sem gagnstefnandi nefnir Illalækjarós.
Eins og rakið hefur
verið liggja fyrir í málinu fjögur þinglýst landamerkjabréf, eitt fyrir
Hauksstaði frá 1883, annað fyrir Fossvelli frá 1884 og loks eitt bréf fyrir
hvora jörð frá árinu 1921. Er óumdeilt að leggja beri þessi landamerkjabréf til
grundvallar niðurstöðu um merki Sellands og Hrólfsstaða, sem skipt var út úr
fyrrnefndum jörðum. Í þremur yngstu bréfunum eru merkin sögð liggja frá
Illalækjarósi í mitt Búrfell, án þess að getið sé frekari kennileita á þeim
hluta línunnar. Í elsta bréfinu, Hauksstaðabréfi frá 1883, er Deildarfoss aftur
á móti talinn upp meðal kennileita á merkjum jarðarinnar, á milli Illalækjaróss
og miðs Búrfells. Er því ótvírætt að Deildarfoss var talinn á merkjum Hauksstaða
á móti Fossvöllum á árinu 1883, en látið verður liggja milli hluta hvort svo
hafi verið frá fornu fari. Undir það kann sóknarlýsing fyrir Hofteigsprestakall
frá 1874 að renna einhverjum stoðum, sem og framburður vitnsins Páls Pálssonar
s.s. um að fornt lýritti hafi fundist nálægt merkjum jarðanna þar sem þau eru
óumdeild, ofan Búrfells.
Álitaefni er hvaða
þýðingu það hefur að um kennileitið Deildarfoss er ekki getið í
landamerkjabréfi Fossvalla frá 1884 og landamerkjabréfum Fossvalla og
Hauksstaða frá 1921.
Líkt og margoft hefur
komið fram í dómafordæmum Hæstaréttar í málum af þessu tagi teljast
landamerkjabréf yfirleitt meðal þýðingarmestu sönnunargagna í landamerkjamálum,
enda fela þau í sér samning milli þar til bærra aðila um merki milli jarða, að
því gefnu að rétt hafi verið að undirritun þeirra staðið.
Við undirritun
fyrirliggjandi landamerkjabréfa hefur gagnstefnandi hreyft þeirri athugasemd að
Fossvellir hafi verið kristfjárjörð þegar fyrirliggjandi landamerkjabréf voru
gerð á seinni hluta 19. aldar og fyrri hluta 20. aldar. Ekki hafi verið um
hefðbundið eignarhald að ræða og því hafi fulltrúar Jökuldalshrepps ekki verið
bærir til þess að breyta merkjum jarðarinnar frá því sem gilti að fornu.
Gagnstefnandi hefur þó ekki haldið því fram að einhver annar hefði fremur verið
til þess bær en hreppurinn að breyta merkjum jarðarinnar. Þá hefur
gagnstefnandi ekki fært viðhlítandi rök fyrir því að í stöðu jarðarinnar sem
kristfjáreignar hafi falist að hreppnum sem jörðin tilheyrði hafi verið
óheimilt að semja um mörk jarðarinnar. Er beinlínis tekið fram í
landamerkjabréfi Fossvalla frá 1921 að jörðin sé „eign Jökuldalshrepps“. Þá er
ljóst að með því að sleppa Deildarfossi á merkjum var verið að auka land
Fossvalla (síðar Sellands) á kostnað Hauksstaða (síðar Hrólfsstaða), en ekki
afsala landi kristfjárjarðarinnar. Varðar því meiru að skoða hvernig undirritun
landamerkjabréfa var háttað af hálfu Hauksstaða, en sami maður, Guðmundur
Pétursson, ritaði undir landamerkjabréfin frá 1883 og 1884 af hálfu Hauksstaða.
Undir bréfin frá 1921 ritaði að sama skapi sami maður, Pétur Guðmundsson, af
hálfu Hauksstaða. Er óumdeilt að þessir menn hafi, hvor á sínum tíma, verið til
þess bærir að ráðstafa landi Hauksstaða.
Verður samkvæmt
framanrituðu að líta svo á að öll fyrirliggjandi landamerkjabréf hafi falið í
sér gildan samning á milli þeirra sem til þess voru bærir að ráðstafa landi
jarðanna á hverjum tíma. Var landamerkjabréfunum auk þess öllum þinglýst og
höfðu þau þannig opinbert trúgildi gagnvart t.d. grandlausum kaupnautum.
Af eðli landamerkjabréfa
sem samninga leiðir að yngri bréf þoka eldri bréfum til hliðar, sé um árekstur
að ræða, nema unnt sé að telja bréfin samþýðanleg. Byggir aðalstefnandi á því
að þrjú yngstu bréfin séu samþýðanleg, en að þau stangist á við elsta bréfið,
bréf Hauksstaða frá 1883, þar sem Deildarfoss er talinn meðal kennileita á
merkjum jarðanna. Gagnstefnandi byggir aftur á móti á því að öll bréfin séu
samþýðanleg og túlka verði yngri bréfin til samræmis við elsta bréfið, sem sé
ítarlegast um merki á þessu svæði.
Enga skýringu er á því
að finna í gögnum málsins hvers vegna kennileitinu Deildarfossi var sleppt í
Landamerkjabréfi Fossvalla frá 21. júní 1884, en fyrir liggur þó að sami maður,
Guðmundur Pétursson, ritaði undir það bréf af hálfu Hauksstaða og undir
landamerkjabréf Hauksstaða ári fyrr, 17. júní 1883. Verða engar ályktanir
dregnar með vissu af gögnum málsins hvort um mistök hafi verið að ræða eða
hvort ætlunin hafi verið að breyta merkjum jarðanna. Ætla verður hins vegar að
við gerð landamerkjabréfa fyrir jarðirnar á árinu 1921 hafi þeim sem stóðu að
undirritun þeirra bréfa verið kunnugt um þinglýst landamerkjabréf jarðanna frá
1883 og 1884 og að þau væru misvísandi um það hvort Deildarfoss væri á merkjum.
Gögn málsins og
vitnisburðir benda ekki til þess að landeigendur hafi í gegnum tíðina haft not
sem máli skipta af þrætusvæðinu, en neðsti hluti þess, sem liggur milli Deildar
og Illalækjar, mun ganga undir heitinu Deildartunga eða Tunga. Má þar nefna
vitnisburð Sigurðar Magnússonar, sem fæddur er 1930 og kvaðst fyrir dómi hafa
búið á Hauksstöðum til 1955. Fram kom að Sigurður væri stjúpsonur Guðmundar
Guðmundssonar á Hauksstöðum, en skv. ritinu Sveitir og jarðir í Múlaþingi, útg.
1974, var Guðmundur Guðmundsson ábúandi á Hauksstöðum frá 1931 til 1970. Kvaðst
Sigurður ekki minnast þess að slægjur hafi verið í Deildartungunni, og nefndi
ekki önnur not af landi þar en að smalað hafi verið þar, auk þess sem hann
kvaðst hafa sett þar niður trjáplöntur upp úr 1950.
Í ljósi framanritaðs er
nærtækt að ætla að það hafi verið meðvituð ákvörðun þeirra sem rituðu undir
landamerkjabréf jarðanna árið 1921 að sleppa kennileitinu Deildarfossi, til
einföldunar og til að eyða óvissu vegna misvísandi eldri landamerkjabréfa. Í
málinu hafa ekki verið færð fram gögn eða vitnisburðir sem rennt geta stoð
undir staðhæfingu gagnstefnanda um að ekki hafi staðið til að breyta fornum
merkjum jarðanna við undirritun landamerkjabréfanna 1921.
Ekki þykir tækt að
gagnálykta með þeim hætti sem gagnstefnandi gerir frá texta
landamerkjabréfanna, um að ekki sé bein lína á merkjum milli Búrfells og
Jökulsár á Dal. Þá stoðar það ekki gagnstefnanda að vísa til aðferðafræði sem
beitt hafi verið til þess að ná sátt um þann hluta línunnar sem aðilar eru
sammála um.
Síðari tíma gögn af ýmsu
tagi liggja fyrir í málinu, s.s. örnefnalýsingar, umfjöllun í ritinu Sveitir og
jarðir í Múlaþingi, byggingarbréf Sellands frá 1988, ýmis landakort sem einkum
sýna hreppamörk og ýmsar upplýsingar um vinnu við skýringu hreppamarka nálægt
1990, en þau voru talin falla saman við mörk jarðanna. Þótt sum þessara gagna
kunni að styðja þá ályktun að landamerki jarðanna hafi ekki verið talin liggja
beint frá Jökulsá á Dal í Búrfell, heldur taka sveig í átt að Deildarfossi, þá
geta slík síðari tíma gögn ekki vegið þyngra en þinglýst landamerkjabréf sem
greina ekki frá öðru en að merkin liggi beint úr Illalækjarósi við Jökulsá í
mitt Búrfell. Þá getur afstaða síðari landeigenda eða ábúenda Sellands, eftir
að landamerkjabréfin 1921 voru gerð, eða vanþekking þeirra á þinglýstum
landamerkjabréfum ekki ráðið neinum úrslitum í málinu, enda er óumdeilt að ekki
hefur verið gengið formlega frá neinni breytingu á merkjum jarðanna, eftir að
landmerkjabréfunum frá 1921 var þinglýst.
Að framanrituðu virtu
verður á það fallist með aðalstefnanda að þrjú yngstu landamerkjabréfin séu
samþýðanleg hvað varðar lýsingu merkja milli Jökulsár á Dal og Búrfells og að
þau gangi framar elsta bréfinu, bréfi Hauksstaða frá 1883, hvað lýsingu sama
hluta merkjanna varðar. Er því ósannað að Deildarfoss hafi verið á landamerkjum
jarðanna, a.m.k. frá undirritun landamerkjabréfa Fossvalla og Hauksstaða á
árinu 1921.
Gagnstefnandi byggir
einnig á því að hann hafi eignast hið umþrætta landsvæði, Deildartunguna, fyrir
hefð. Eins og gögnum málsins er háttað hefur gagnstefnandi ekki sýnt fram á að
skilyrðum eignarhefðar samkvæmt lögum nr. 46/1905 sé fullnægt, enda verður
hvorki séð að hann eða fyrri eigendur Hrólfsstaða, áður Hauksstaða, hafi farið
með umþrætt landsvæði sem eign sína í fullnaðan hefðartíma og að þau not hafi
útilokað not annarra. Breytir engu þótt girt hafi verið meðfram Illalæk neðan
þjóðvegar í kringum 1970 til verndar trjágróðri og þótt ábúandi Hauksstaða hafi
staðið fyrir því að planta trjáplöntum inn á þrætusvæðið upp úr 1950, eins og
það afmarkast af dómkröfum aðila þessa máls. Þá verður ekki séð að
gagnstefnandi hafi getað verið í góðri trú um að hið umþrætta landsvæði
tilheyrði jörð hans, eins og þinglýstum landamerkjabréfum er háttað.
Samkvæmt framanrituðu,
og þar sem allar dómkröfur gagnstefnanda miða við að Deildarfoss liggi á
merkjum, er óhjákvæmilegt að sýkna aðalstefnanda af þeim öllum. Sú niðurstaða
fær enn frekar stoð í því að sá málatilbúnaður gagnstefnanda að Deild ofan við
Deildarfoss ráði merkjum upp að svokölluðum lækjarmótum, fær enga stoð í
landamerkjabréfum jarðanna. Þá verður fallist á það með aðalstefnanda að gögn
málsins, þar á meðal landamerkjabréfin frá 1921, vitnisburðir og almenn
málnotkun hnígi allt eindregið að því að með kennileitinu „Illalækjarós“
samkvæmt landamerkjabréfum jarðanna sé átt við þann stað þar sem Illilækur
rennur í Jökulsá á Dal. Við vettvangsgöngu var auk þess ekki að sjá að upptök
Illalækjar væru í grennd við punkt gagnstefnanda L07.
Hvað dómkröfu í aðalsök
varðar bendir gagnstefnandi á að taka verði mið af tiltækum úrræðum hvers tíma
til að setja niður greinileg landamerki. Var við vettvangsgöngu bent á að þegar
staðið sé niðri við Jökulsá á Dal (Illalækjarós) sjáist alls ekki í næsta punkt
aðalstefnanda, Búrfellið. Landi hallar ekki mikið á þessu svæði og við
vettvangsgöngu kom í ljós að ekki þarf að ganga ýkja langt upp fyrir
þjóðveginn, þar sem lína aðalstefnanda liggur, til þess að það fari að sjást í
Búrfellið, en þá er enn unnt að líta til baka og átta sig á staðsetningu Illagilslækjar
þótt það sjáist ekki alla leið í ós hans við Jökulsána.
Þar sem hvorki
framangreind málsástæða, né aðrar málsástæður gagnstefnanda, þykja standa því í
vegi, og þar sem dómkrafa aðalstefnanda samrýmist vel þeim þremur samþýðanlegu
landamerkjabréfum sem leggja verður til grundvallar, verður fallist á dómkröfu
aðalstefnanda og viðurkennt að merki jarðanna Sellands og Hrólfsstaða liggi
eins og í dómkröfu hans greinir, í beinni línu frá punkti L06, Illalækjarósi, í
punkt L03 í miðju Búrfelli.
Aðalstefnandi krefst
þess að auki að gagnstefnanda verði gert skylt með dómi að fjarlægja girðingu
sem reist hafi verið innan landamerkja Sellands, eins og þeim er lýst í
dómkröfu, að viðlögðum dagsektum að mati dómsins. Skilja verður þá dómkröfu, í
ljósi þess sem greinir í stefnu, að átt sé við girðingu ofan þjóðvegarins sem
óumdeilt er að fyrirsvarsmaður gagnstefanda lét reisa í kringum árið 2007, en
ekki jafnframt við girðingu neðan þjóðvegar, Hrólfsstaðamegin við Illagilslæk,
sem reist mun hafa verið fyrir áratugum síðan til verndar trjágróðri á bakka
Jökulsár.
Gagnstefnandi hefur ekki
fært sönnur á fullyrðingu sína um að girðingin hafi verið reist á þeim stað sem
hún stendur á með samþykki þáverandi landeiganda, Birgis Þórs Ásgeirssonar
heitins. Með vísan til þess, og 4. mgr. 114. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð
einkamála, verður krafa aðalstefnanda tekin til greina og lagt fyrir
gagnstefnanda að fjarlægja girðinguna að því marki sem hún stendur í landi
Sellands, samkvæmt framangreindri niðurstöðu um landamerki jarðanna, fyrir 1.
ágúst 2018, að viðlögðum 5.000 króna dagsektum.
Eftir atvikum, og með
vísan til 3. mgr. 130. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála, þykir rétt að
málskostnaður milli aðila falli niður.
Hildur Briem
héraðsdómari kveður upp dóm þennan, að gættu ákvæði 1. mgr. 115. gr. laga nr.
91/1991. Voru lögmenn aðila og dómari sammála um að ekki væri þörf á
endurflutningi málsins þrátt fyrir þann drátt sem varð á dómsuppsögu fram yfir
lögbundinn frest, sem helgaðist af embættisönnum dómarans.
Dómsorð:
Viðurkennt er að
landamerki milli Sellands, landnr. 156874, jarðar aðalstefnanda, Ragnheiðar
Ragnarsdóttur, og Hrólfsstaða, landnr. 156905, jarðar gagnstefnanda, Bláfelds
ehf., séu sem hér segir: Frá Illalækjarósi (austur 702625, norður 552558),
þaðan bein lína í mitt Búrfell (austur 699801, norður 553892), þaðan bein lína
í Laxárdalshnjúk (austur 695479, norður 557509) og þaðan bein lína í Beinavörðu
á miðheiði (austur 690158, norður 562389).
Gagnstefnanda, Bláfeldi
ehf., er skylt að fjarlægja girðingu sem reist hefur verið ofan þjóðvegar,
innan landamerkja Sellands eins og þau eru viðurkennd með dómi þessum, fyrir 1.
ágúst 2018, að viðlögðum 5.000 króna dagsektum.
Málskostnaður milli
aðila fellur niður.
Hildur
Briem