D Ó M U R

Héraðsdóms Vestfjarða 13. júní í máli nr. E-50/2015:

Steingrímur Jónsson

(Björn Jóhannesson hrl.)

gegn

Ísafjarðarbæ

(Andri Árnason hrl.)

og íslenska ríkinu

(Ólafur Helgi Árnason hrl.)

 

            Mál þetta, sem dómtekið var 24. apríl sl., er höfðað af Steingrími Jónssyni,  Efri-Engidal, Ísafjarðarbæ, á hendur Gísla Halldóri Halldórssyni, Seljalandsvegi 36, Ísafirði, sem bæjarstjóra, fyrir hönd Ísafjarðarbæjar, Hafnarstræti 1, Ísafirði. Þá er stefnt til vara í málinu Sigrúnu Magnúsdóttur, Efstaleiti 14, Reykjavík, sem umhverfis- og auðlindaráðherra, og Bjarna Benediktssyni, Bakkaflöt 2, Garðabæ, sem fjármála- og efnahagsráðherra, fyrir hönd íslenska ríkisins, Arnarhvoli, Reykjavík, með stefnu birtri 31. ágúst 2015.

 

I

            Stefnandi gerir þær dómkröfur að aðalstefnda, Ísafjarðarbæ, verði gert að greiða honum skaðabætur, aðallega að fjárhæð kr. 31.945.212.- ásamt vöxtum samkvæmt 1. mgr. 8. gr. laga nr. 38/2001 frá 1. janúar 2012 til þingfestingardags, en með dráttarvöxtum samkvæmt 1. mgr. 6. gr. laga nr. 38/2001 frá þingfestingardegi til greiðsludags, en til vara aðra lægri fjárhæð að mati dómsins ásamt vöxtum samkvæmt 1. mgr. 8. gr. laga nr. 38/2001 frá 1. janúar 2012 til þingfestingardags, en með dráttarvöxtum samkvæmt 1. mgr. 6. gr. laga nr. 38/2001 frá þingfestingardegi til greiðsludags, vegna þess búfjár- og afurðatjóns, tjóns vegna verðrýrnunar á mannvirkjum og jörðinni Efri-Engidal, Ísafjarðarbæ, svo og þeim vélum, tækjum og búnaði sem tilheyrði búrekstri stefnanda í Efri-Engidal, og sem rekja má til mengunar frá sorpbrennslustöðinni Funa í Engidal.

Þá er í aðal- og varakröfu gerð krafa um að aðalstefnda verði gert að greiða stefnanda málskostnað.

            Þá gerir stefnandi þær kröfur, komi til sýknu aðalstefnda í máli þessu, með vísan til 2. mgr. 19. gr. laga nr. 91/1991, á hendur varastefnda, íslenska ríkinu, að því verði gert að greiða stefnanda skaðabætur aðallega að fjárhæð kr. 31.945.212.- ásamt vöxtum samkvæmt 1. mgr. 8. gr. laga nr. 38/2001 frá 1. janúar 2012 til þingfestingardags, en með dráttarvöxtum samkvæmt 1. mgr. 6. gr. laga nr. 38/2001 frá þingfestingardegi til greiðsludags, en til vara aðra lægri fjárhæð að mati dómsins ásamt vöxtum samkvæmt 1. mgr. 8. gr. laga nr. 38/2001 frá 1. janúar 2012 til þingfestingardags, en með dráttarvöxtum samkvæmt 1. mgr. 6. gr. laga nr. 38/2001 frá þingfestingardegi til greiðsludags, vegna þess búfjár- og afurðatjóns, tjóns vegna verðrýrnunar á mannvirkjum og jörðinni Efri-Engidal, Ísafjarðarbæ, svo og þeim vélum, tækjum og búnaði er tilheyrði búrekstri stefnanda í Efri-Engidal, og sem rekja má til mengunar frá sorpbrennslustöðinni Funa í Engidal.

Þá er í aðal- og varakröfu gerð krafa um að varastefnda verði gert að greiða stefnanda málskostnað.

Aðalstefndi, Ísafjarðarbær, krefst aðallega sýknu af öllum dómkröfum stefnanda.

Til vara er krafist lækkunar dómkrafna stefnanda. Í báðum tilvikum krefst aðalstefndi málskostnaðar úr hendi stefnanda.

Varastefndi krefst sýknu af öllum kröfum stefnanda og að stefnandi verði dæmdur til að greiða málskostnað að mati dómsins.

Til vara krefst varastefndi verulegrar lækkunar kröfufjárhæðar og að málskostnaður verði látinn niður falla.

 

II

Málsatvik og helstu ágreiningsefni

 

Aðalstefndi, Ísafjarðarbær, starfrækti á árunum 1995 til ársloka 2010 sorpbrennslustöðina Funa í Engidal, Ísafjarðarbæ. Funi hóf starfsemi á grundvelli starfsleyfis til fjögurra ára, fyrir móttöku, flokkun, pökkun og förgun úrgangs á athafnasvæði sorpbrennslustöðvarinnar. Rúmu ári síðar, 1996, tók stefnandi við búskap á jörðinni Efri-Engidal, í næsta nágrenni við sopbrennslustöðina. Á Efri-Engidal hafði um árabil verið rekinn búskapur, einkum kúabúskapur.

Í fyrsta starfsleyfi Funa voru ákvæði um búnað, aðbúnað og framkvæmd mælinga og eftirlits, sem skyldi vera í samræmi við ákvæði mengunarvarnareglugerðar nr. 48/1994, sbr. og br. rgl. nr. 378/1994. Funi fékk einnig útgefið bráðabirgðastarfsleyfi fyrir tilraunabrennslu tiltekinna spilliefna frá 1. júní 1995 til 31. ágúst 1995. Síðar var útgefið starfsleyfi, dags. 24. september 1999, fyrir brennslu úrgangs og urðun við Klofning, sem gilti til 30. nóvember 2003. Í því starfsleyfi var kveðið á um losunarmörk fyrir mengunarefni í útblæstri og vatni, þó ekki díoxín eða skyld efni. Þá var gefið út starfsleyfi, 9. júlí 2002, til fjögurra ára. Þar voru tilgreind losunarmörk, m.a. fyrir mengunarefni í útblæstri og vatni, og voru losunarmörk fyrir díoxín og fúrön 0,1 mg/Nm³, auk þess sem kveðið var á um skyldu til að mæla nefnd efni í samráði við eftirlitsaðila. Loks var gefið út nýtt starfsleyfi fyrir Funa, 16. febrúar 2007.  Leyfið skyldi tekið til endurskoðunar á fjögurra ára fresti, en ef mengun af völdum starfseminnar væri meiri en „búast mátti við“, fram kæmu nýjar reglur um mengunarvarnir eða breytingar yrðu á kröfum hvað varðar „bestu fáanlegu tækni“, skyldi rekstraraðili í samráði við Umhverfisstofnun „hrinda í framkvæmd áætlun um að draga úr mengun“. Ef slík áætlun skilaði ekki tilætluðum árangri gæti Umhverfisstofnun krafist „frekari aðgerða til úrbóta“ og endurskoðunar starfsleyfis, sbr. nánar 21. gr. reglugerðar nr. 785/1999. Kveðið var á um losunarmörk fyrir mengunarefni í útblæstri, en ekki var kveðið á um losunarmörk að því er varðar díoxín sérstaklega. Díoxín og fúrön skyldi þó mæla minnst einu sinni fyrir 1. janúar 2008, í samráði við Umhverfisstofnun.

Slík mæling var gerð af Norsk Energi árið 2007 og sýndu niðurstöður hennar að magn díoxíns var langt yfir viðmiðunarmörkum tilskipunar 2000/76/EB. Umhverfisstofnun framkvæmdi reglubundið mengunarvarnareftirlit í Funa varðandi meðhöndlun úrgangs árin 2008 og 2009. Í október 2009 gerði stofnunin athugasemdir við rekstur stöðvarinnar, m.a. vegna mælinga á styrk díoxína og fúrana árið 2007, og gerði kröfur um tilteknar úrbætur á stöðinni og áréttaði að skyldubundnum mælingum samkvæmt starfsleyfi skyldi sinnt, og eigi síðar en 15. desember 2009. Niðurstöður mælinga í árslok 2009 sýndu verulega aukningu þungmálma og rykmagns í úrblæstri brennslustöðvarinnar.

Í upphafi árs 2010 voru nokkur samskipti milli aðalstefnda og Umhverfisstofnunar vegna athugasemda stofnunarinnar við reksturinn og þess að ekki var brugðist við þeim athugasemdum með þeim hætti sem stofnunin gerði kröfu um. Var þá boðað af hálfu Umhverfisstofnunar að til stæði að veita formlega áminningu vegna þess. Af hálfu aðalstefnda var því borið við að framtíðarskipulag sorpmála í sveitarfélaginu sætti endurskoðun og því ekki fjárhagslega skynsamlegt að leggja fjármagn í endurbætur á stöðinni. Þá hefði sveitarfélagið ekki annan betri kost en brenna sorp í Funa. Óskaði aðalstefndi því eftir heimild til að halda áfram brennslu í Funa þar til bæjarstjórn hefði tekið afstöðu í málinu. Umhverfisstofnun veitti Funa formlega áminningu í maí 2010. Aðalstefndi brást við því með því að ítreka ósk um tímabundna undanþágu til áframhaldandi reksturs sorpbrennslunnar, til allt að sex mánaða, meðan unnið væri að útboði á sorpmálum sveitarfélagsins.

            Í desember 2010 lét Mjólkursamsalan mæla ólífræn snefilefni og klórlífræn efnasambönd í hrámjólk frá búi stefnanda og öðru búi til samanburðar. Var það gert vegna fyrirspurnar blaðamanns til þáverandi mjólkurbússtjóra MS á Ísafirði, um hvort mjólk frá búi stefnanda gæti verið menguð vegna nálægðar við sorpbrennslustöðina Funa. Niðurstaða þeirra mælinga sýndi að mjólk frá búi stefnanda var menguð díoxíni og líkum efnum og ekki talin hæf til neyslu, en ekki mjólk frá samanburðarbúinu. Hætti Mjólkursamsalan í kjölfarið vinnslu á mjólk frá búi stefnanda. Á sama tíma, eða í árslok 2010, bannaði Matvælastofnun stefnanda sölu allra afurða frá bænum sem og flutning lifandi dýra frá bænum og réðst í sýnatökur á mjöli og kjöti frá Efri-Engidal, frístundabændum á svæðinu og fimm öðrum bæjum á Vestfjörðum og í Öræfum til samanburðar. Sýndu niðurstöður þeirra rannsókna að styrkur díoxíns í mjólk frá Efri-Engidal var yfir viðmiðunarmörkum og sama átti við um sýni úr nautakjöti frá bænum. Mengun fannst einnig í kindakjöti og heyi í Engidal.

            Aðalstefndi hætti starfsemi sorpbrennslustöðvarinnar Funa í lok janúar 2011. Matvælastofnun tilkynnti stefnanda í apríl 2011 um bann til frambúðar á markaðssetningu matvælaafurða úr bústofni stefnanda og sömuleiðis við nýtingu landsins til beitar og öflunar fóðurs fyrir búfé sem ætlað væri til manneldis, þar til ný gögn kæmu fram um heilnæmi landsins í dalnum. Öllum búfénaði stefnanda var slátrað í lok apríl 2011, á kostnað aðalstefnda, en stefnandi hafði þá óskað eftir afstöðu aðalstefnda til bótaskyldu og greiðslu kostnaðar vegna þessa. 

            Banni við beit og fóðuröflun frá Engidal var aflétt með ákvörðun Matvælastofnunar 11. janúar 2012.  Síðar í sama mánuði óskaði stefnandi, ásamt tveimur öðrum bændum, eftir afstöðu aðalstefnda til bótaskyldu vegna tjóns sem þeir töldu sig hafa orðið fyrir vegna mengunar sem rekja mætti til sorpbrennslustöðvarinnar Funa. Það erindi var ítrekað um mitt ár 2013. Aðalstefndi hafnaði bótaskyldu vegna meints tjóns af völdum díoxíns frá sorpbrennslustöðinni, en féllst á að taka til athugunar að greiða afmarkaðar fjárhæðir vegna skerðingar á búrekstri þessara bænda.

            Að beiðni þessara aðila unnu Haraldur L. Haraldsson hagfræðingur og Runólfur Sigursveinsson ráðunautur álitsgerð er laut að meintu tjóni vegna rekstarstöðvunar á búrekstri vegna meintrar díoxínmengunar frá sorpbrennslustöðinni Funa á Ísafirði. Álit þeirra lá fyrir í febrúar 2014 og var ætlað tjón stefnanda samkvæmt því 11.418.394 krónur. Ekki náðist samkomulag við stefnanda um greiðslu bóta á grundvelli þessa álits, en samkomulag mun hafa verið gert við hina bændurna, sem álitið tók til, á grundvelli þess. Stefnandi gerði ýmsar athugasemdir við álitið og forsendur þess, og setti í framhaldinu fram bótakröfur á hendur aðalstefnda í maí 2015. Aðalstefndi hafnaði bótaskyldu í málinu og í framhaldi þess var mál þetta höfðað.

            Undir rekstri málsins voru að beiðni stefnanda dómkvaddir þeir Karl Otto Karlsson, vélfræðingur og viðskiptafræðingur, og Ástráður Guðmundsson, húsasmíðameistari, búfræðingur og fasteignamatstæknir, til að framkvæma skoðun og leggja mat á hvort búrekstrartæki og búnaður matsbeiðanda, svo og mannvirki og land/landgæði jarðarinnar Efri-Engidals, Ísafjarðarbæ, hefðu rýrnað að verðgildi og sem rakið yrði til mengunar frá soprbrennslustöðinni Funa. Matgerðin var lögð fram í dómþingi 3. febrúar 2016. Var niðurstaða þess mats að verðrýrnun á tækjum næmi 2.435.000 kr., verðrýrnun jarðarinnar næmi 14.770.420 krónum, en ekki voru metnar skemmdir á útihúsum.

Með yfirmatsbeiðni, dags. 23. júní 2016, fór aðalstefndi Ísafjarðabær fram á að dómkvaddir yrðu þrír matsmenn til að meta rýrnun á verðmæti tækja sem nýtt voru til búrekstar stefnanda, rýrnun á verðmæti húsakosts, og rýrnun á verðmæti jarðar stefnanda. Hinn 13. júlí 2017 voru dómkvaddir yfirmatsmennirnir Henry Þór Gränz, Kristján Birkir Jónsson og Kristján Jóhannsson, til að framkvæma hið umbeðna yfirmat.

Yfirmatsgerð lá fyrir 21. júní 2017. Samkvæmt henni nam verðrýrnun véla, tækja og búnaðar í Efri-Engidal á fimm ára tímabili frá apríl 2011, þegar búrekstri var hætt, 2.520.063 krónum. Töldu matsmenn ómögulegt að meta sérstaklega hvaða þátt verðrýrnunar mætti rekja til notkunarleysis á því tímabili. Verðrýrnun jarðarinnar töldu matsmenn nema 11 milljónum króna.

III

Helstu málsástæður og lagarök stefnanda

 

Stefnandi gerir kröfu um skaðabætur aðallega úr hendi aðalstefnda, en til vara úr hendi varastefnda, vegna búfjár- og afurðatjóns, tjóns vegna rýrnunar á verðmætum véla, tækja og búnaðar tilheyrandi búrekstri stefnanda og vegna rýrnunar á verðmætum jarðarinnar Efri-Engidals í Ísafjarðarbæ. Stefnandi telur sig hafa orðið fyrir tjóni sem alfarið megi rekja til mengunar frá sorpbrennslustöðinni Funa í Engidal. 

 

Um bótaábyrgð

 

Kröfur sínar um skaðabætur kveður stefnandi byggðar á meginreglum skaðabótaréttarins, einkum almennu skaðabótareglunni. Hvað ábyrgð aðalstefnda, Ísafjarðarbæ, varðar vísar stefnandi til þess að aðalstefndi sé eigandi sorpbrennslustöðvarinnar Funa í Engidal. Funi – sorpbrennsla hafi verið skráð stofnun aðalstefnda og því á hans ábyrgð.

Sorpi og öðrum úrgangi frá Ísafjarðarbæ og nærliggjandi sveitarfélögum auk sóttmengaðs úrgangs frá heilbrigðisstofnunum á höfuðborgarsvæðinu hafi verið brennt í stöðinni í rúm 15 ár, frá árinu 1995 til ársloka 2010. Sóttmengaður úrgangur frá heilbrigðisstofnunum á höfuðborgarsvæðinu hafi verið brenndur í stöðinni frá og með árinu 2003. 

Sorpbrennslustöðin Funi hafi starfað á grundvelli opinbers starfsleyfis, sem grundvallaðist á lögum um hollustuhætti og mengunarvarnir, lögum nr. 81/1988 og lögum nr. 7/1998, og reglugerða sem á þeim byggðust, mengunarvarnarreglugerð, reglugerð um sorpbrennslustöðvar og reglugerð um brennslu úrgangs. Í starfsleyfum stöðvarinnar hafi verið kveðið á um þær mengunarvarnir sem stöðinni bar að hlýta. Stöðinni hefði t.d. verið skylt að nota bestu fáanlegu tækni við mengunarvarnir frá stöðinni.  Rekstraraðila hefði borið skylda til að láta framkvæma reglulega mengunarmælingar í útblæstri, frárennsli og ösku frá stöðinni og sérstök losunarmörk (viðmiðunarmörk) hafi verið sett varðandi efnainnihald í útblæstri, frárennsli og ryki frá stöðinni.

Stefnandi kveðst telja gögn málsins bera með sér að mengun hafi aukist jafnt og þétt frá stöðinni. Í þessu samhengi vísar stefnandi til niðurstaðna mengunarmælinga á árunum 1997 – 2001. Sömuleiðis bréfs Umhverfisstofnunar til stöðvarinnar 2. janúar 2003, þar sem fram kom að sum mengunarefni frá stöðinni væru komin yfir eða farin að nálgast leyfileg losunarmörk. Þá hafi stofnunin ítrekað gert athugasemdir vegna vaxandi mengunar frá stöðinni á árunum 2003–2009. Umhverfisstofnun hafi m.a. gert athugasemdir við að mengunarmælingar hefðu ekki verið framkvæmdar, og að þær mengunarmælingar, sem þó hefðu verið framkvæmdar, sýndu að þungmálmainnhald í ösku, leir og ryki frá stöðinni færu yfir losunarmörk. Þá hafi mengunarmælingar einnig sýnt að mengun í útblæstri frá stöðinni hafi í sumum tilvikum farið yfir viðmiðunarmörk.

Stefnandi kveðst og byggja á því að aðalstefndi hafi ekki sinnt ítrekuðum kröfum Umhverfisstofnunar um úrbætur á búnaði stöðvarinnar og þá einkum á þeim búnaði sem snéri að mengunarvörnum. Aðalstefndi hafi ekki sinnt þessum kröfum nema að mjög takmörkuðu eða litlu leyti. Aðalstefndi hafi ýmist borið því við að úrbætur væru kostnaðarsamar eða að ákvörðun um endurbætur eða lagfæringar á stöðinni væru til skoðunar. Þá hafi aðalstefndi einnig borið því við að óvissa væri um framtíð stöðvarinnar og því ekki forsvaranlegt að ráðast í kostnaðarsamar endurbætur á búnaði stöðvarinnar.

            Þá kveður stefnandi að frá því í lok árs 2007 hafi aðalstefnda verið það ljóst að magn díoxíns og fúrana í útblæstri frá stöðinni var tugfalt yfir þeim mörkum sem sett höfðu verið í reglugerð nr. 739/2003 um brennslu úrgangs, sem leyfileg losunarmörk fyrir þær sorpbrennslustöðvar sem hófu starfsemi eftir gildistöku þeirrar reglugerðar. Nefnd reglugerð nr. 739/2003 hafi verið sett með hliðsjón af tilskipun EB nr. 2000/76/EB um brennslu úrgangs, en þar komi fram leyfileg losunarmörk varðandi díoxín. Sú reglugerð hafi gilt um starfandi sorpbrennslustöðvar, eins og Funa, frá 28. desember 2005, sbr. ákvæði til bráðabirgða þar um í nefndri reglugerð nr. 739/2003. Þrátt fyrir að aðalstefnda hafi verið ljóst að styrkur díoxíns og fúrana í útblæstri frá Funa hafi verið langt yfir þeim mörkum sem sett voru í reglugerð, hafi aðalstefndi áfram brennt sorp í stöðinni og það þrátt fyrir kröfur af hálfu Umhverfisstofnunar um úrbætur. Þá hefði stefnda jafnframt mátt vera það ljóst, þegar niðurstöður mengunarmælinga Norsk Energi lágu fyrir varðandi styrk díoxíns og fúrana í útblæstri frá stöðinni árið 2007, að styrkur þessara efna, sem hafi verið tugfalt yfir viðmiðunarmörkum, kynni að hafa skaðleg áhrif á umhverfið svo og velferð dýra og heilsu manna. Viðmiðunarmörk þessi, í reglugerð nr. 739/2003, hafi ekki verið sett að ástæðulausu.

Þá kveðst stefnandi vísa til þess að Umhverfisstofnun hafi ákveðið að veita aðalstefnda áminningu árið 2010, þar sem starfsemi stöðvarinnar uppfyllti ekki ákvæði starfsleyfis. Engu að síður hafi aðalstefndi haldið áfram rekstri stöðvarinnar. Umhverfisstofnun hafi áformað að svipta Funa starfsleyfinu, skömmu áður en aðalstefndi ákvað að loka stöðinni. Aðalstefndi hafi haldið áfram starfsemi í brennslustöðinni þrátt fyrir að hún uppfyllti ekki ákvæði starfsleyfisins hvað varðaði mengun. Niðurstöður mengunarmælinga hafi sýnt að mengunarvörnum var verulega ábótavant og hafði verið um langan tíma áður en starfseminni var hætt í lok árs 2010.  Kveður stefnandi ljóst að aðalstefndi hafi vanrækt skyldur sínar samkvæmt starfsleyfi. Annars vegar þær að nota bestu fáanlegu tækni og búnað til mengunarvarna og hins vegar að haga starfsemi stöðvarinnar með þeim hætti að mengun frá henni væri innan leyfilegra losunarmarka. Aðalstefnda hafi verið fyllilega ljós sú hætta sem fylgdi starfsemi sorpbrennslustöðvarinnar Funa. Mengunarvörnum í stöðinni hafi verið verulega ábótavant. Kveður stefnandi það hafið yfir allan vafa að aðalstefndi hafi sýnt af sér stórkostlegt gáleysi, með því að halda áfram brennslu í stöðinni, meðvitaður um að mengunarvörnum væri verulega ábótavant. Aðalstefnda hafi mátt vera það ljóst á árinu 2007 að magn díoxíns í útblæstri frá stöðinni væri gríðarlegt og langt yfir þeim mörkum sem sett höfðu verið í reglugerð um brennslu úrgangs á árinu 2003. Aðalstefnda hafi verið ljóst að starfsemi stöðvarinnar var ekki í samræmi við starfsleyfi, en engu að síður hafi hann haldið áfram að brenna sorp í stöðinni, sem hafi haft í för með sér viðvarandi mengun fyrir næsta nágrenni stöðvarinnar.

Stefnandi kveður það grundvallarreglu að aðilar nýti eignir sínar og hagi starfsemi sinni með þeim hætti að það valdi ekki öðrum tjóni eða hætta stafi af. Starfsemi sorpbrennslustöðvarinnar Funa hafi ekki verið með þeim hætti, magn díoxíns og fleiri þungmálma í útblæstri frá stöðinni hafi verið langt umfram leyfileg mörk, með þeim afleiðingum að slátra hafi þurft öllum bústofni stefnanda og valdið honum margvíslegu tjóni.

Stefnandi kveðst telja að fyrir liggi sönnun þess að orsakatengsl séu milli mengunar frá sorpbrennslustöðinni og þess mikla magns díoxíns sem fannst í afurðum (mjólk og kjöti) frá búi stefnanda í Efri-Engidal, sem leiddi til þess að öllum bústofni stefnanda var fargað. Rannsóknir á mjólk frá búinu hafi sýnt mjög há gildi díoxíns, margfalt hærri en niðurstöður viðmiðunarsýna frá öðrum svæðum. Það sama gildi um kjötsýni  úr skepnum frá Efri-Engidal og Kirkjubóli IV. Þá hafi niðurstöður rannsókna á heyfeng frá Efri-Engidal og niðurstöður jarðvegs- og beitarrannsókna sýnt að díoxínmengun var mun meiri í Engidal og næsta nágrenni en á öðrum svæðum sem rannsökuð voru til viðmiðunar. Í áliti sérfræðihóps Matvælastofnunar, sem skipaður var á árinu 2011, hafi komið fram að ástæðu þessara háu gilda díoxíns og díoxínlíkra efna í skepnunum og afurðum búsins mætti alfarið rekja til nálægðar býlisins við sorpbrennslustöðina Funa. Ekkert hafi komið fram sem bendi til annars en að orsök þessara háu gilda díoxíns í bústofni stefnanda megi alfarið og eingöngu rekja til mengunar frá sorpbrennslustöðinni. Því hafi ekki verið mótmælt af hálfu aðalstefnda en telji aðalstefndi annað verði aðalstefndi, í ljósi atvika, að bera sönnunarbyrði fyrir því að tjón stefnanda sé ekki afleiðing af starfsemi sorpbrennslustöðvarinnar Funa.

            Kveðst stefnandi telja, að þessu virtu, að aðalstefndi beri skaðabótaábyrgð á því tjóni sem stefnandi hafi orðið fyrir og rekja megi til díoxínmengunar frá sorpbrennslustöðinni Funa. Öll skilyrði almennu skaðabótareglunnar séu fyrir hendi. Þá beri að líta til þeirrar grundvallarreglu að aðilar nýti eignir sínar eða hagi starfsemi sinni með þeim hætti að hún valdi ekki öðrum tjóni og sömuleiðis til þeirrar grundvallarreglu umhverfisréttar að bótaskylda sé lögð á þann sem veldur mengun.

 

Um bótaábyrgð á hendur varastefnda

 

Stefnandi gerir kröfur á hendur varastefnda, íslenska ríkinu, með vísan til 2. mgr. 19. gr. laga nr. 91/1991.

Hvað bótaábyrgð varastefnda varðar kveðst stefnandi byggja á því að sorpbrennslustöðin Funi hafi starfað á grundvelli opinbers starfsleyfis, fyrst frá umhverfisráðuneytinu og síðan frá Umhverfisstofnun. Þessi leyfi hafi ekki kveðið á um sérstök viðmiðunarmörk (losunarmörk) fyrir díonxín eða díoxínskyld PCB-efni. Þrátt fyrir gildistöku reglugerðar nr. 739/2007 hafi stjórnvöld ekki séð ástæðu til að setja sérstök ákvæði hvað þetta varðar í starfsleyfi stöðvarinnar sem gefið var út 19. febrúar 2007. 

Umhverfisstofnun hafi, í síðasta lagi í upphafi árs 2008, verið kunnugt um niðurstöður mengunarmælinga Norsk Engeri síðla árs 2007, sem sýndu að styrkur díoxíns og skyldra efna í útblæstri frá stöðinni var tugfalt yfir þeim mörkum sem sett höfðu verið af EB varðandi leyfilegt magn díoxíns í útblæstri frá sorpbrennslustöðvum. Þessar niðurstöður hafi ekki leitt til sérstakra viðbragða af hálfu Umhverfisstofnunar. Umhverfisstofnun og aðrir eftirlitsaðilar hafi brugðist mjög seint við mælingum sem sýndu að sorpbrennslustöðin uppfyllti ekki ákvæði starfsleyfis varðandi mengunarvarnir og leyfileg losunarmörk.

Stefnandi kveður opinbera aðila, svo sem Umhverfisstofnun, hafa sýnt af sér mikið aðgerðarleysi í þessum efnum. Þeim hafi í raun borið skylda til að stöðva starfsemi stöðvarinnar þegar í stað eftir að niðurstöður Norsk Energi lágu fyrir. Þá hafi ítrekað legið fyrir að mengun frá stöðinni varðandi önnur efni, s.s. þungmálma, hafi ítrekað verið yfir viðmiðunarmörkum. Umhverfisstofnun hefði því mátt vera ljóst að mengun frá stöðinni gæti haft skaðleg áhrif á umhverfið, búfénað og heilsu manna á svæðinu.

 

Um fjárhæð tjóns stefnanda /sundurliðun bótakröfu:

 

Stefnandi krefst aðallega skaðabóta úr hendi stefndu að fjárhæð kr. 31.945.212.- og sundurliðast sú krafa þannig:

 

a)                  Búfjártjón vegna förgunar nautgripa                                      kr.   5.400.000.-

b)                  Afurðatjón vegna tapaðrar mjólkur- og kjötframleiðslu         kr. 11.814.826.-

c)                  Búfjártjón vegna förgunar sauðfjár                                         kr.   1.578.411.-

d)                  Afurðatjón vegna tapaðrar sauðfjárframleiðslu                      kr.   2.176.975.-

e)                  Flutningur lífgripa                                                                   kr .     250.000.-

f)                   Kostnaður vegna förgunar á heybirgðum                               kr.      225.000.-

g)                  Kostnaður vegna hreinsunar á útihúsum                                kr.      500.000.-

h)                  Verðrýrnun á vélum, tækjum og búnaði tilheyrandi

                   búrekstri stefnanda                                                          kr.   3.000.000.-

i)                   Verðrýrnun á mannvirkjum og jörðinni Efri-Engidal            kr.   7.000.000.-

 

Búfjár- og afurðatjón stefnanda  (liðir a. – f):

Stefnandi kveðst styðja skaðabótakröfur sínar, sem snúa að búfjár- og afurðatjóni hans, að hluta til við forsendur álitsgerðar Haraldar L. Haraldssonar og Runólfs Sigursveinssonar frá 4. febrúar 2014. Kveður stefnandi tjón sitt þó vanáætlað hvað varðar tímalengd reiknaðs afurðatjóns í mjólkurframleiðslu og að rétt sé að miða við greiðslumark jarðarinnar í mjólk á árinu 2011. Kveður stefnandi kröfurgerð sína taka mið af þessu.

 

Nánari sundurliðun forsendna einstakra kröfuliða bótakröfu stefnanda er eftirfarandi:

 

a)                  Búfjártjón vegna förgunar nautgripa

Stefnandi kveður að í apríl 2011 hafi verið slátrað 13 kúm og 6 kvígum í eigu hans. Stefnandi hafi ekkert fengið greitt fyrir þessa gripi. Stefnandi kveðst jafnramt eiga rétt til bóta vegna mikilla affalla sem hafi orðið á bústofni hans fyrir niðurskurðinn í apríl 2011. Nærtækast sé að ætla að ástæður þess megi að hluta eða öllu leyti rekja til mengunar frá sorpbrennslustöðinni Funa. Telur stefnandi ekki óeðlilegt að miða útreikninga vegna búfjártjónsins að lágmarki við 14 fullorðnar kýr og 6 kvígur.

Kveður stefnandi að bótakrafa hans miðist við afurðaverð í algengasta gæðaflokki kýrkjöts (KIA, 525 kr./kg) og algengasta gæðaflokki ungnautakjöts (UN1 M 550 kr./kg). Þá sé miðað við meðalfallþunga gripa (193 kg per kú og 154 kg per kvígu). Til viðbótar við afurðaverð sé tekið tillit til þess mismunar sem sé á kaupverði lífgripa til framleiðslu annars vegar á móti reiknuðu innleggsverði, þar sem kaupverð lífgripa sé umtalsvert hærra en innleggsverð hins vegar. Algengt gangverð á mjólkurkúm samkvæmt upplýsingum frá Bændasamtökum Íslands kveður stefnandi að nemi um kr. 300 – 350.000.- á hvern grip og kr. 200.000.- fyrir hverja kvígu. Að þessu virtu nemi bótakrafa stefnanda vegna þess tjóns sem hann hafi orðið fyrir vegna förgunar nautgripanna samtals kr. 5.400.000.- sem sundurliðist þannig:

 

Innleggsverð (14 kýr *525 kr. *193 kg + 6 kvígur * 550 kr. * 154 kg).kr. 1.926.750.-

Mismunur innleggsverðs og kaupverðs lífgripa

(14 * 300.000.- + 6 * 200.000.- - 1.926.750.-)                                       kr. 3.473.250.-

                                                                                                                kr. 5.400.000.-

 

b)                 Afurðatjón vegna tapaðrar mjólkur- og kjötframleiðslu

Stefnandi kveður fyrirliggjandi gögn gefa til kynna gríðarlegan samdrátt í mjólkurframleiðslu hjá stefnanda, árin fyrir niðurskurðinn á árinu 2011. Nyt kúnna hafi dregist mikið saman og mikil vanhöld verið á bústofninum. Telur stefnandi einsýnt að ástæður þess megi að einhverju eða öllu leyti rekja til mengunarinnar frá sorpbrennslustöðinni Funa. Hluti tjóns hans hafi komið fram í minnkandi mjólkurframleiðslu búsins á árunum fyrir niðurskurðinn. Stefnandi kveðst hafa þurft að selja frá sér hluta af greiðslumarki jarðarinnar og telur að taka beri tillit til þessa við mat á afurðatjóni hans vegna tapaðrar mjólkur- og kjötframleiðslu. Eðlilegt sé að miða við innlagða mjólkurlítra árið 2007 en ekki í apríl 2011.

Af þessum sökum miðist bótakrafa, hvað þetta varðar, við fullt afurðatjón vegna tapaðs mjólkurinnleggs í þrjá mánuði eftir að hætt var að taka mjólk frá búinu, þ.e. frá 14. apríl 2011 til 13. júlí 2011, enda hafi allur meginkostnaður við framleiðslu þess tímabils verið kominn fram þegar bústofninum var fargað. Kveðst stefnandi miða við mjólkurinnlegg búsins í mánuðunum apríl – júní á árinu 2007 (17.422 lítrar). Tjón vegna tapaðs hagnaðar af afurðainnleggi til lengri tíma kveður stefnandi miðast við 42 mánuði (3½ ár), þ.e. frá júlí 2011 til ársloka 2014. Kúabúskapur sé enn ekki hafinn á jörðinni og telur stefnandi að fyrsta mögulega tímamarkið til að hefja slíkan búskap aftur hafi verið í árslok 2014, þegar liðinn hafi verið sá tími sem eðlilegur geti talist til að koma kúabúskap stefnanda til fyrra horfs að nýju.

Þá kveður stefnandi aðalstefnda aldrei hafa viðurkennt bótaskyldu sína og ekki boðið stefnanda bætur fyrr en sumarið 2014. Stefnandi hafi því ekki haft fjárhagslegt bolmagn til að koma sér upp nýjum bústofni en forsenda sé sú að hann fái bætur fyrir tjón sitt.

Bótakröfu sína kveður stefnandi miðast við meðalafurðaverð á mjólk í apríl 2011 (82,92 kr./ltr). Þá kveður stefnandi sig hafa notið aukagreiðslu vegna góðrar flokkunar á mjólk, sem var 5 krónur á lítra og gerir kröfur um þá greiðslu. Þá sé gerð krafa um greiðslu bóta sem nemi 60% kostnaðar/framlegðarstiga af búrekstrinum (82,92 kr./ltr + 5 kr./ltr x 60% = 38,16 kr./ltr). Til viðbótar bótagreiðslum vegna tapaðs hagnaðar af afurðainnleggi mjólkur sé við útreikning kröfunnar tekið tillit til þess kjötmagns sem fellur til á hverju ári vegna endurnýjunar á kúastofninum. Hvað það varðar miði stefnandi við að slátrað sé 4 kúm á ári, eða alls 14 kúm í 3½ ár, og meðalfallþunga og afurðaverð í algengasta gæðaflokki kýrkjöts  (KIA, 525 kr./kg).  Þá kveður stefnandi bótakröfu sína einnig taka mið af svokölluðum gripagreiðslum til bænda samkvæmt búvörusamningi, 5,21 kr. per lítra.

Samkvæmt framansögðu kveður stefnandi tjón sitt vegna afurðatjóns vegna tapaðrar mjólkur- og kjötframleiðslu nema kr. 11.449.812.-  sem sundurliðist þannig:

 

1.      Afurðatjón vegna tapaðs mjólkurinnleggs á tímbilinu apríl – júlí 2011

(17.422 ltr. * 82,92 kr./ltr)                                                kr.        1.444.632.-

2.      Afurðatjón vegna tapaðs mólkurinnleggs eftir júlí 2011.

(62.710 ltr. * 38,16 kr. * 3,5 ár)                                        kr.        8.375.547.-

            3.   Gripagreiðslur (62.710 ltr. * 5,21 * 3,5 ár)                       kr.        1.143.517.-

            4.     Tjón vegna tapaðrar kjötframleiðslu

      ( 14 (4 x 3,5) kýr * 193 kg * 525 kr/kg * 0,6)                  kr.     851.130.-           

                                                                                                            kr.      11.814.826.-

 

c)         Búfjártjón vegna förgunar sauðfjár                                  

Stefnandi kveður að í apríl 2011 hafi verið slátrað 80 kindum í hans eigu. Kröfu sína um bætur vegna þessa kveðst stefnandi byggja á álitsgerð Haraldar L. Haraldssonar og Runólfs Sigursveinssonar, dags. 4. febrúar 2013, að teknu tilliti til leiðréttingar sem stefnandi kveður Runólf Sigursveinsson hafa fallist á að ætti rétt á sér, vegna greiðslu gæðastýringarálags sem stefnandi hefði notið endranær.

Fjárhæð kröfunnar kveður stefnandi taka mið af afurðaverði í gæðaflokknum DR2, kr. 571 kr./kg og 16 kg meðalvigt. Þá sé gerð krafa um að tekið verði tillit til mismunar á innleggsverði annars vegar og verði á líflömbum hins vegar, þar sem innleggsverð sé talsvert lægra en verð líflamba. Reiknaður mismunur þess nemi 156,74 kr./kg.  Þá sé við útreikning kröfunnar gert ráð fyrir 60% álagi vegna minni afurðasemi vegna fjártöku á fyrsta ári.  Bótakröfu sína vegna þessa liðar sundurliðar stefnandi þannig:

           

Innleggsverð (80 kindur * 16 kg * 571 kr.)                            kr.        730.880.-

Mismunur innleggsverðs og kaupverðs lífgripa

(80 kindur * 16 kg * 156,74 kr.)                                             kr.         200.627.-

60% álag á viðkomandi verðtölu vegna minni afurðasemi

fyrsta árið.                                                                               kr.         558.904.-

Viðbótargreiðslur vegna ullar.            (80 x 1.100.-)              kr.           88.000.-

                                                                                                            kr.      1.578.411.-

 

d)         Afurðatjón vegna tapaðrar sauðfjárframleiðslu

Kröfu um greiðslu vegna afurðatjóns í sauðfjárframleiðslu kveðst stefnandi byggja á álitsgerð Haraldar og Runólfs, að öðru leyti en því að gerð sé krafa um bætur vegna ásetningslamba (12 lömb) til viðbótar við meðaltalsfjölda lamba sem lögð voru inn til slátrunar á árunum 2008 – 2010 (73 lömb). Miðist krafa stefnanda við tapaðan hagnað af sauðfjárinnleggi í 2½ ár, kr. 571.- í afurðaverð og 60% framlegðarstig vegna búrekstrarins. Þá sé jafnframt gert ráð fyrir sérstakri greiðslu vegna ullar á sama tímabili. Bótakrafa stefnanda vegna þessa liðar sundurliðist þannig:

 

Tapað afurðainnlegg að hausti 2011

(85 lömb * 16,49 kg * 571.- kr.)                                             kr.          800.342.-

Tjón vegna tapaðs sauðfjárinnleggs

(1.401 kg (85 * 16,49 kg)  * 353 kr.(571.- kr. – 228 kr.)  * 2,5 ár.                                                                                                                            kr.       1.236.383.-

Viðbótargreiðsla vegna tapaðs ullarinnleggs 

(85 * 660.- kr. * 2,5 ár.)                                                          kr.          140.250.-

kr.       2.176.975.-

 

e)         Flutningur lífgripa

Stefnandi kveður nauðsynlegt, áður en búskapur hefst að nýju á jörðinni, að flytja lífgripi til búsins í stað þeirra sem var fargað á sínum tíma. Umtalsverður kostnaður muni hljótast af því. Kveður stefnandi kröfugerð sína í þessu efni byggjast á áliti Haraldar og Runólfs, og nema 250.000 krónum.

 

f)         Kostnaður vegna förgunar á heybirgðum

Stefnandi kveður kröfur sínar um bætur vegna tapaðs og ónýts heyfengs, að fjárhæð 225.000 krónur, byggjast á því að Matvælastofnun hafi bannað nýtingu þessa fóðurs, 80 rúllur af heyi hafi reynst mengaðar og ekki nýst stefnanda. Kveður stefnandi tjón sitt vegna þessa nema 225.000 krónum.

 

g)         Kostnaður vegna hreinsunar á útihúsum 

Stefnandi kveður kröfu sína um bætur vegna hreinsunar á útihúsum byggjast á niðurstöðu sérfræðihóps Matvælastofnunar um nauðsyn þess að hreinsa öll gripahús, hlöður og fóðurgeymslur í Efri-Engidal. Þá hefði borist mengun inn í fóðurgeymslur og önnur mannvirki með menguðu heyi. Í ljósi þessa hafi stefnandi strax vorið og sumarið 2011 hreinsað öll gripahús og fóðurgeymslur á jörðinni með sótthreinsandi efnum eftir leiðbeiningum frá Matvælastofnun.

Stefnandi kveðst hafa unnið um það bil 100 stundir við þessa hreinsun. Sú vinna hafi beinlínis verið tilkomin vegna mengunar frá sorpbrennslustöðinni og því beri honum bætur sem nemi kr. 500.000.- vegna vinnu og efniskaupa.

 

 

h)         Verðrýrnun á vélum, tækjum og búnaði tilheyrandi búrekstri stefnanda

Stefnandi kveður sig hafa verið í óvissu um það hvenær hann gæti hafið búskap að nýju. Véla- og tækjabúnaður hafi farið mjög illa á því að vera ekki í notkun, sérstaklega búnaður í fjósi. Viðbúið sé að búnaður þessi sé ónýtur af notkunarleysi. Kveðst stefnandi hafa orðið fyrir tjóni vegna þessa sem nemi varlega áætlað 3.000.000 króna.

 

i )          Verðrýrnun á mannvirkjum og jörðinni Efri-Engidal

Stefnandi kveður einsýnt að umtalsverð verðrýrnun hafi orðið á mannvirkjum og verðgildi jarðarinnar í Efri-Engidal, sem rekja megi til mengunar frá sorpbrennslustöðinni. Sorpbrennslustöðin Funi sé einungis í nokkur hundruð metra fjarlægð frá jörð stefnanda.  Rannsóknir hafi sýnt að afurðir og jarðvegur á jörðinni hafi verið mengað díoxíni, ljóst sé að jarðvegurinn sé talsvert mengaður, díoxín fari mjög seint úr jarðvegi. Þær staðreyndir og nálægð jarðarinnar við sorpbrennslustöðina Funa hafi haft í för með sér rýrnun á verðgildi jarðarinnar. Þá ætlar stefnandi og að verðgildi útihúsa á jörðinni hafi rýrnað verulega m.a. vegna notkunarleysis. Kveður stefnandi tjón sitt vegna þessa nema 7.000.000 króna.

 

Um lagarök kveðst stefnandi vísa til meginreglna skaðabótaréttar, einkum almennu skaðabótareglunnar. Þá er og vísað til 72. gr. stjórnarsskrárinnar. Enn fremur ákvæða laga nr. 55/2003 um meðhöndlun úrgangs, laga nr. 7/1998 um hollustuhætti og mengunarvarnir og eldri laga sama efnis nr. 81/1988 og reglugerða sem settar hafa verið á grundvelli þessara laga,  reglugerðar um brennslu úrgangs nr. 739/2003 og reglugerðar nr. 808/1999 um sorpbrennslustöðvar, nr. 807/1999 um brennslu spilliefna, nr. 786/1999 um mengunarvarnareftirlit svo og þágildandi mengunarvarnarreglugerðar nr. 48/1994 með síðari breytingum. Þá er vísað til tilskipunar Evrópuþingsins og ráðsins nr. 2000/76/EB frá 4. desember 2000 um brennslu úrgangs. Þá kveðst stefnandi einnig vísa til þeirrar meginreglu umhverfisréttar að bótaskylda sé lögð á þann sem mengun veldur. Kröfur um vexti styður stefnandi við ákvæði vaxtalaga nr. 38/2001, einkum við ákvæði 6. og 8. gr. laganna. Krafa stefnanda um málskostnað byggist á XXI. kafla laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála, einkum 129. og 130. gr. laganna. Um varnarþing vísar stefnandi til 3. mgr. 33. gr. laga nr. 91/1991, sbr. 1. mgr. 42. gr. sömu laga. Um heimild til að beina kröfum sínum aðallega að einum, en öðrum til vara er vísað til 1. og 2. mgr. 19. gr. laga nr. 91/1991.

 

IV

Helstu málsástæður og lagarök aðalstefnda, Ísafjarðarbæjar

 

Aðalstefndi krefst sýknu af öllum dómkröfum stefnanda, en til vara lækkunar dómkrafna stefnanda. Þá krefst aðalstefndi málskostnaðar úr hendi stefnanda en til vara að málskostnaður falli niður.

Aðalstefndi kveðst byggja sýknukröfu sína aðallega á því að hann hafi ekki sýnt af sér saknæma og ólögmæta háttsemi sem valdið hafi stefnanda fjártjóni. Aðalstefndi hafi leitast við að fara að lögbundnum kröfum og með þeim hætti sem til mátti ætlast af honum með hliðsjón af þeim lögbundnu skyldum sem á honum hvíldu. Aðalstefndi hafi ekki verið bundinn af losunarmörkum í reglugerð nr. 793/2003 hvað varðar díoxín og skyld efni, né samkvæmt starfsleyfi. Til vara að þessu leyti, verði talið að aðalstefndi hafi sýnt af sér saknæma og ólögmæta háttsemi, kveðst aðastefndi byggja á því að hvorki séu orsakatengsl milli háttseminnar og þess meinta tjóns sem krafist er bóta fyrir, né teljist meint tjón sennileg afleiðing af háttsemi aðalstefnda. Verði fallist á bótaskyldu aðalstefnda kveður aðalstefndi ekki liggja fyrir fullnægjandi sönnun fyrir meintu fjártjóni stefnanda. Þá kveðst aðalstefndi einnig byggja á því til vara að þessu leyti að lækka beri kröfur stefnanda m.t.t. þeirra tekna sem stefnandi hafi aflað á því tímabili sem hann krefst bóta fyrir og/eða með réttu mátti ætlast til að stefnandi aflaði sér.

Aðalstefndi kveðst jafnframt hafna bótaskyldu á grundvelli annarra reglna en almennu skaðabótareglunnar og mótmælir staðhæfingum um tilvist slíkra hlutlægra reglna að íslenskum rétti. „Grundvallarregla“ um að aðilar nýti eignir sínar eða hagi starfsemi sinni með þeim hætti að hún valdi ekki öðrum tjóni sé órökstudd af hálfu stefnanda, í íslenskum rétti sé ekki að finna almenna ólögfesta reglu sem feli í sér að eigandi beri almennt ábyrgð, án sakar, á tjóni sem eignir hans eða starfsemi kunna að valda.

Aðalstefndi kveðst og mótmæla því að á þeim tíma, sem hér um ræðir, hafi verið í gildi sérstök regla á sviði íslensks umhverfisréttar um bótaskyldu þess sem veldur mengun, án tillits til sakar. Slík hlutlæg ábyrgð verði ekki lögð á hann án þess að ótvíræður lagagrundvöllur sé fyrir hendi. Bótagrundvelli sem byggist á slíkri reglu sé því hafnað.

Aðalstefndi kveðst byggja á því að losun díoxíns af hálfu Funa geti ekki talist saknæm háttsemi í skilningi skaðabótaréttar. Aðalstefndi hafi ekki brotið gegn ákvæðum starfsleyfis frá 2007, að því er varðar díoxínmengun. Starfsleyfi stefnda frá árinu 2007 hafi ekki kveðið á um losunarmörk fyrir díoxín og skyld efni. Íslensk stjórnvöld hafi enda fengið undanþágu frá ESB-tilskipun (2000/76/EB) fyrir eldri starfandi sorpbrennslur hvað þetta varðar. Tilvitnuð reglugerð hafi því ekki gilt fyrir allar starfandi sorpbrennslustöðvar. Krafa samkvæmt starfsleyfi um not á „bestu fáanlegu tækni (BAT)“ við mengunarvarnir hafi ekki falið í sér að aðastefnda hefði borið að hafa þann hreinsibúnað sem fyrir lá að hann hefði ekki. Þá hafi aðalstefndi látið framkvæma mælingu á díoxíni í október 2007, eða fyrir 1. janúar 2008, eins og kveðið var á um í starfsleyfi hans.

Aðalstefndi kveðst hafna því að hafa sýnt af sér stórkostlegt gáleysi, með því að halda áfram starfsemi þrátt fyrir tilmæli Umhverfisstofnunar um úrbætur, áminningu og fyrirhugaða sviptingu starfsleyfis. Athugasemdir Umhverfisstofnunar, sem hafi verið grundvöllur áminningar, hafi í engu lotið að losun díoxíns og skyldra efna og Umhverfisstofnun hafi ekki gert nokkrar kröfur hvað þetta varðar gagnvart aðalstefnda. Aðalstefndi geti því ekki talist hafa gerst brotlegur á neinn hátt við starfsleyfi eða aðrar reglur hvað þetta varðaði.

Aðalstefndi kveðst þegar er honum bárust athugasemdir Umhverfisstofnunar hafa hafist handa við að finna aðrar lausnir varðandi losun sorps innan sveitarfélagsins. Niðurstaðan hafi orðið sú að hætta rekstri Funa í lok árs 2010.

Hvað varðar mögulega ábyrgð varastefnda, íslenska ríkisins, í málinu áréttar aðalstefndi að varastefndi hafi fengið undanþágu (aðlögun) frá ákvæðum tilskipunar ESB. Starfsemi aðalstefnda hafi ekki farið gegn lögum og því lögmæt í skilningi skaðabótaréttar. Kveður aðalstefndi  að íslenska ríkið kunni eftir atvikum að bera ábyrgð á meintu tjóni m.t.t. umræddrar undanþágu, en slíkt geti ekki átt við um aðalstefnda. 

Þá kveðst aðalstefndi byggja á því að Matvælastofnun beri ein ábyrgð á ákvörðun stofnunarinnar um bann við markaðssetningu matvælaafurða stefnanda. Bótaskylda vegna þeirrar ákvörðunar verði ekki lögð á aðalstefnda. Ljóst sé að Matvælastofnun hafi ekki rannsakað málið með fullnægjandi hætti, sérstaklega í ljósi þess hversu íþyngjandi umrædd ákvörðun var fyrir stefnanda. Matvælastofnun hafi gengið of langt með banni sínu, en ljóst sé að það bann hafi verið forsenda og undanfari þess að nauðsynlegt var talið, miðað við aðstæður, að skera niður allan bústofn stefnanda. 

Aðalstefndi kveður stefnanda bera sönnunarbyrði fyrir því gagnvart aðalstefnda að niðurstöður mælinga teljist hafa verið fullnægjandi grundvöllur þess að nauðsynlegt hafi verið að leggja á framleiðslubann, og þá svo jafn umfangsmikið og raun ber vitni. Kveðst aðalstefndi byggja á því að í reynd sé ósannað að meint mengun af völdum nefndra efna hafi verið svo mikil að nauðsynlegt hafi verið að mæla fyrir um stöðvun sölu afurða o.s.frv., m.a. með tilliti til þess að þá hafði Funa verið lokað. Séu skilyrði orsakatengsla því ekki til staðar.

Þá kveður aðalstefndi ekki liggja fyrir gögn sem styðji staðhæfingu Matvælastofnunar um að díoxínmengun í sauðfé hafi farið yfir leyfileg mörk, sem var grundvöllur ákvörðunar stofnunarinnar um að banna til frambúðar markaðssetningu matvælaafurða frá búi stefnanda. Misræmis gæti milli niðurstaðna díoxínmælinga í Engidal, annars vegar frá Umhverfisstofnun og hins vegar frá Matvælastofnun. Því sé með öllu óljóst hvort og þá hversu mikil díoxínmengun hafi raunverulega verið á svæðinu, og eftir atvikum hvaða þýðingu slík meint mengun hafi haft á vinnslu afurða frá búi stefnanda, en slíkt teljist í öllu falli ósannað. Í þessu sambandi áréttar aðalstefndi þó að hann geri ekki athugasemd við að slátrun hafi verið forsvaranleg ráðstöfun, enda hafi bann Matvælastofnunar þá legið fyrir.

Til vara krefst aðalstefndi þess að fjárkröfur stefnanda verði lækkaðar, og vísar í því efni til sömu málsástæðna og um sýknu. Fjártjón stefnanda sé ósannað. Stefnandi hafi að nokkru leyti byggt kröfur sínar á álitsgerð Haraldar L. Haraldssonar og Runólfs Sigursveinssonar, sem aðilar komu sér saman um að afla, en ekki að öllu leyti. Kveðst aðalstefndi mótmæla öllum kröfum stefnanda umfram álit álitsgjafanna sem órökstuddum og ósönnuðum. Stefnandi beri sönnunarbyrði fyrir fjártjóni sínu hvað þetta varðar, en hann hafi ekki stutt kröfur sínar matsgerð eða öðrum fullnægjandi sönnunargögnum.

Þá kveður aðalstefndi stefnanda hafa aukið við kröfur umfram það sem álitsgerðin gerði ráð fyrir vegna búfjár- og afurðatjóns, þannig að krafist sé 950.000 kr. umfram það sem lagt var til vegna búfjártjóns vegna förgunar nautgripa, 787.906 kr. vegna afurðatjóns vegna tapaðs mjólkurinnleggs apríl-júlí 2011, 5.618.329 kr. vegna afurðatjóns vegna tapaðs mjólkurinnleggs frá júlí 2011, 516.767 kr. vegna gripagreiðslna, 243.180 kr. vegna tapaðrar kjötframleiðslu, 120.376 kr. vegna búfjártjóns vegna förgunar sauðfjár, 112.989 kr. vegna tapaðs afurðainnleggs haustið 2011, 174.800 kr. vegna tapaðs sauðfjárinnleggs og 19.800 kr. vegna tapaðs ullarinnleggs. Samtals nemi þetta 8.543.403 kr. vegna kröfuliða a-e í stefnu. Nánar um málsástæður hvað varðar einstaka kröfuliði stefnanda kveðst aðalstefndi byggja á eftirfarandi málsástæðum:

 

a)         Búfjártjón vegna förgunar nautgripa

Aðalstefndi kveður engar forsendur til þess að miða við fleiri gripi en þá sem raunverulega var slátrað, þ.e. 13 kýr (þar af 2 ígildi kúa) og 6 kvígur. Telur aðalstefndi að bætur skuli eingöngu miða við að koma bústofninum í sama horf og hann var fyrir niðurskurð. Hvað varði meint afföll í bústofni stefnanda fyrir niðurskurðinn kveður aðalstefndi það ósannað að kúm hafi áður fækkað af ástæðum sem megi „að hluta til eða að öllu leyti rekja til mengunar.“ Aðilar séu sammála um forsendur afurðaverðs og um að tekið skuli tillit til mismunar á innleggsverði og kaupverði lífgripa. Krafa stefnanda miðist hins vegar við að kaupverð lífgripa sé kr. 300.000 á hvern grip og því kveðst aðalstefndi mótmæla sem órökstuddu og ósönnuðu. Hæfilegt kaupverð lífgripa sé kr. 250.000 á hvern grip eins og fyrrnefnt álit gerði ráð fyrir.

 

b)         Afurðatjón vegna tapaðrar mjólkur- og kjötframleiðslu

Afurðatjón vegna tapaðs mjólkurinnleggs frá apríl til júlí 2011

Aðalstefndi kveðst mótmæla kröfum stefnanda umfram það sem nefnd álitsgerð gerði ráð fyrir. Engin rök standi til þess að miða eigi útreikning á afurðatjóni við innlagða mjólkurlítra á árinu 2007. Stefnandi hafi ekki lagt fram nein gögn um meintan samdrátt mjólkurframleiðslu síðustu árin fyrir niðurskurðinn árið 2011. Þá liggi ekkert fyrir um að mjólkurframleiðsla hafi minnkað á þessu tímabili af ástæðum sem stefnandi byggi á, og/eða aðalstefnda varðar. Stefnandi bendi raunar sjálfur á að engar skýringar hafi fengist á meintri minnkandi mjólkurframleiðslu. Kveðst aðalstefndi hafna fullyrðingum stefnanda í þessum efnum alfarið sem órökstuddum og ósönnuðum. Miða beri við raunverulega framleiðslu og skráð greiðslumark jarðarinnar eins og það var við niðurskurðinn í apríl 2011, eða 48.119 l, sbr. fyrirliggjandi álitsgerð. Þá bendir aðalstefndi á að stefnandi hafi jafnframt verið búinn að selja frá sér greiðslumark og væntanlega á markaðsvirði á þessum tíma og því ekki orðið fyrir tjóni af þessum sökum.

 

Afurðatjón vegna tapaðs mjólkurinnleggs frá júlí 2011

Aðalstefndi kveðst byggja varnir sínar hvað varðar kröfur stefnanda um bætur vegna þessa liðar á því að banni við beit og fóðuröflun í Engidal hafi verið aflétt með bréfi Matvælastofnunar til stefnanda, dags. 11. janúar 2012. Bannið hafi því staðið í rétt um 13 mánuði. Með hliðsjón af því, og þeim forsendum sem álitsgjafar lögðu til grundvallar, telur aðalstefndi bótatímabil í tvö og hálft ár í reynd umfram rauntíma og því ekki bótaskylt. Þá sé það aðalstefnda óviðkomandi hvenær stefnandi taldi sig geta hafið kúabúskap að nýju, en fjárhagslegar aðstæður eru hvort tveggja ósannaðar og aðalstefnda óviðkomandi.

Hvað tölulegar forsendur þessa kröfuliðar varðar kveðst aðalstefndi telja eðlilegt, að öðru ósönnuðu af hálfu stefnanda, að miða við meðalverð á lítra. Það sé í samræmi við niðurstöðu álitsgerðarinnar hvað þetta varðar. Munur á milli útreiknings aðalstefnda og stefnanda í þessum lið nemi samtals kr. 5.618.329 (kr. 8.375.548 – kr. 2.757.219). Fjártjón stefnanda samkvæmt þessum lið geti aldrei numið hærri fjárhæð en kr. 2.757.219.

 

Gripagreiðslur

Aðalstefndi kveðst hafna útreikningi stefnanda á fjártjóni vegna gripagreiðslna og telur rétt að miða við raunverulega framleiðslu og skráð greiðslumark jarðarinnar, eins og það var við niðurskurðinn í apríl 2011, eða 48.119 l, en ekki við 62.710 l, eins og stefnandi hafi kosið að gera. Munur á útreikningi aðila hvað þennan lið varðar sé kr. 516.767 (kr. 1.143.517 – kr. 626.750). Telur stefndi að fjártjón stefnanda skv. þessum lið geti aldrei numið hærri fjárhæð en kr. 626.750.

 

Tjón vegna tapaðrar kjötframleiðslu

Aðalstefndi kveðst telja rétt að miða tjónstímabilið að hámarki við tvö og hálft ár, sem sé jafnvel umfram rauntjón. Þannig sé miðað við tíu kýr á því tímabili en ekki fjórtán eins og stefnandi miði við. Munurinn á kröfu stefnanda og mati stefnda í þessum lið sé kr. 243.180 (kr. 851.130 - kr. 607.950), og telur aðalstefndi að fjártjón stefnanda skv. þessum lið geti aldrei numið hærri fjárhæð en kr. 607.950.

Aðalstefndi kveður allar bótakröfur stefnanda skv. þessum liðum, umfram niðurstöðu fyrrgreindarar álitsgerðar, tilefnislausar og ósannaðar.

 

c-d)      Búfjártjón vegna förgunar sauðfjár

Afurðatjón vegna tapaðrar sauðfjárframleiðslu

Aðalstefndi kveðst ekki mótmæla útreikningi stefnanda á töpuðu innleggsverði, kaupverði lífgripa og viðbótarverði vegna ullar. Engin rök standi þó til þess að reikna 60% álag vegna minni afurðasemi umfram það sem gert er í álitsgerð Haraldar og Runólfs, sem aðilar öfluðu í sameiningu. Stefnandi hafi ekki fært nein rök fyrir því. Kveðst aðalstefndi því hafna kröfu stefnanda umfram kr. 1.458.035 hvað þetta varðar. Þá kveðst aðalstefndi hafna því sem röngu að álitsgjafinn Runólfur hafi fallist á að réttara væri að miða við að fjöldi ásetningslamba væri 85. Engin sönnun liggi fyrir um þennan fjölda ásetningslamba og því ekki forsendur til annars en að miða við 73 ásetningslömb, líkt og gert er í álitsgerð. 

 

Bætur vegna tapaðs sauðfjárinnleggs

Aðalstefndi kveðst mótmæla kröfum stefnanda í þessu efni með sömu rökum og fyrr hvað varðar lengd bótatímabils, en bendir auk þess á að svo virðist sem stefnandi hafi aftur hafið fjárbúskap haustið 2013. Því eigi bótatímabilið í reynd að taka mið af því. 

 

Viðbótargreiðsla vegna tapaðs ullarinnleggs

Aðalstefndi kveðst mótmæla kröfum stefnanda í þessu efni með sömu rökum og fyrr hvað varðar lengd bótatímbils og um fjölda ásetningslamba.

 

e)         Flutningur lífgripa

Aðalstefndi kveður ekki vera ágreining með aðilum um kostað af flutningi lífgripa til förgunar.

 

Aðalstefndi kveðst mótmæla öðrum kröfum stefnanda vegna kostnaðar og verðrýrnunar, enda séu þær ekki studdar neinum haldbærum rökum eða gögnum og ekki liggi fyrir rökstuðningur fyrir útreikningum á fjárhæðum einstakra liða. Kveður aðalstefndi matsgerð dómkvaddra matsmanna, undirmat, ekki til þess fallna að skýra eða styðja kröfugerð stefnanda í þessum efnum. Sömuleiðis kveðst aðalstefndi mótmæla kröfu stefnanda um bætur fyrir ónýtan og tapaðan heyfeng, kr. 225.000, sem ósannaðri. Aðalstefndi kveðst og hafna kröfu um greiðslu vegna þrifa á útihúsum. Engin krafa hafi verið gerð þar um til stefnanda eða hann sýnt fram á nauðsyn þess. Þá hafi stefnandi ekki lagt fram nein gögn sem styðja kröfur hans um vinnulaun eða kostnað við hreinsun og krafa hans að þessu leyti því ósönnuð.

Kröfum stefnanda um bætur vegna verðrýrnunar á vélum, tækjum og öðrum búnaði kveðst aðalstefndi mótmæla sem vanreifuðum. Samkvæmt undirmatsgerð, sem aflað hafi verið undir rekstri málsins, hefði verðrýrnun á tækjum verið metin kr. 2.435.000, á 5 árum. Þar væri hins vegar ekki tekið tillit til þess hver verðrýrnun þeirra hefði verið á sama tímabili endranær. Af rökstuðningi matsgerðarinnar megi þó ætla að það hefði a.m.k. verið jafnmikil rýrnun. Telur aðalstefndi því ljóst að engu bótaskyldu tjóni sé fyrir að fara í þessu tilviki. Ekki séu fyrir hendi orsakatengsl og sennileg afleiðing vegna þess meinta tjóns sem krafist er bóta fyrir undir þessum lið. Þá kveðst aðalstefndi einnig byggja á því í þessu efni að stefnandi hafi ekki sinnt þeirri skyldu að takmarka tjón sitt með ráðstöfunum, sem sanngjarnar teldust, af hans hálfu. 

Þá kveðst aðalstefndi hafna því að verðmæti jarðarinnar eða mannvirkja á henni hafi rýrnað, hvað þá varanlega, vegna meintrar mengunar frá Funa. Engin sönnun liggi fyrir um verðrýrnun mannvirkja sem aðalstefndi kunni að bera ábyrgð á. Kröfu vegna þessa sé því hafnað sem ósannaðri, þ.m.t. varðandi orsakatengsl og sennilega afleiðingu.

Aðalstefndi kveðst gera kröfur til þess, verði hann talinn skaðabótaskyldur vegna meints tjóns stefnanda, að til lækkunar á bótafjárhæð stefnanda komi tekjur sem stefnandi naut á viðkomandi bótatímabili. Stefnandi hafi getað ráðstafað aflahæfi sínu með öðrum störfum en bústörfum á þeim tíma. Kveðst aðalstefndi í þessu sambandi vísa til þeirrar grundvallarreglu í skaðabótarétti að tjónþoli skuli vera eins settur og ef hið bótaskylda atvik hefði ekki átt sér stað, en hann eigi ekki að njóta ávinnings þar af. Kveðst aðalstefndi jafnframt vísa til þess að á tjónþola hvílir skylda til að takmarka tjón sitt með ráðstöfunum sem sanngjarnar og eðlilegar megi teljast, af hans hálfu.

Um lagarök kveðst aðalstefndi vísa til almennra reglna skaðabótaréttar, þ.m.t. um bótaábyrgð og afmörkun fjártjóns o.fl. Krafa um málskostnað byggist á 130. gr. laga nr. 91/1991.

 

V

Helstu málsástæður og lagarök varastefnda, íslenska ríkisins

 

            Varastefndi kveðst byggja á því að bótaskylda hans komi fyrst til skoðunar verði aðalstefndi sýknaður. Kveðst hann mótmæla öllum kröfum, málsástæðum og lagarökum stefnanda gagnvart sér.

            Starfsleyfi til Funa frá árinu 2007 hafi verið í samræmi við reglugerð nr. 739/2003 um brennslu úrgangs, en samkvæmt þeirri reglugerð hafi gilt sérákvæði um starfandi brennslu- og sambrennslustöðvar, sbr. VIII. kafla þeirrar reglugerðar. Sú reglugerð hafi haft að geyma sérákvæði er varðaði starfandi brennslustöðvar, en þeim voru ekki sett losunarmörk fyrir díoxín. Þess í stað hafi verið sett það skilyrði að ein mæling á díoxíni í útblæstri skyldi fara fram á tímabilinu 1. janúar 2006 til 1. janúar 2008. Sérákvæði þetta hafi grundvallast á aðlögun sem Ísland fékk við tilskipun nr. 2000/76/ESB um brennslu úrgangs. Hafi aðlögunin átt við starfandi brennslustöðvar, m.a. sorpbrennslustöðina Funa, og grundvallast m.a. á því að kostnaður við þær mælingar, sem tilskipunin áskildi, gerði rekstur slíkra stöðva í afskekktum sveitarfélögum óhóflega dýran. Aðlögunin skyldi endurskoðuð á fimm ára fresti eða þegar fram kæmi ný og ódýrari tækni til umfangsmeiri mengunarmælinga, hvort sem fyrr yrði. Umrætt starfsleyfi sorpbrennslunnar Funa hefði uppfyllt þau skilyrði.

Varastefndi kveður Umhverfisstofnun hafa fjallað um niðurstöður mælinga sem framkvæmdar voru hjá Funa árin  2008 og 2009, en ekki beitt þvingunaraðgerðum, enda ekki kveðið sérstaklega á um losunarmörk díoxíns fyrir eldri brennslustöðvar eins og Funa. Engar málefnalegar forsendur hafi því verið til að bregðast við á þessum tíma og ekki í samræmi við góða stjórnsýslu, enda þurfi stjórnvald ávallt að starfa innan lagaheimilda.

Umhverfisstofnun hafi hins vegar, á árunum 2003 til 2009, margítrekað gert athugasemdir við búnað stöðvarinnar. Tilteknar endurbætur hafi verið gerðar á stöðinni í kjölfar mælinga á þessu tímbili en öllu viðhaldi virðist hafa verið hætt frá árinu 2008, þegar losun mengandi efna frá stöðinni hafi sífellt farið hækkandi. Á þetta hafi verið bent í eftirliti Umhverfisstofnunar í júní 2008 og september 2009. Kveður varastefndi að slík vanræksla hljóti að vera á ábyrgð rekstraraðila en ekki eftirlitsaðila.

Þá kveður varastefndi litlar rannsóknir hafi verið gerðar hér á landi um uppsöfnun díoxíns í jarðvegi við sorpbrennslur fyrr en mál þetta kom upp 2010, og þær rannsóknir sem gerðar hafi verið hafi ekki bent til þess að uppsöfnun díoxíns hefði átt sér stað í jarðvegi. Af því kveður varastefndi rétt að draga þá ályktun að veðurfræðilegar og landfræðilegar aðstæður í Engidal í Skutulsfirði hafi haft mikið að segja um uppsöfnun mengandi efna þar.

Varastefndi kveður staðhæfingu stefnanda um að hið opinbera hafi sýnt af sér mikið aðgerðarleysi varðandi starfsemi Funa órökstudda. Stefnandi hafi ekki sýnt fram á ásetning starfsmanna varastefnda til að valda stefnanda tjóni né heldur gáleysi. Þá hafi stefnandi heldur ekki sýnt fram á að meint tjón tengist starfsmönnum varastefnda þannig að varastefndi beri ábyrgð á því tjóni.

Varastefndi kveðst byggja á því að aðilar, sem reki starfsemi sem hafi í för með sér mengun, beri sjálfir ábyrgð á þeirri starfsemi en ekki opinberir eftirlitsaðilar.

Þá kveður varastefndi meint tjón stefnanda vanreifað og ósannað og að óskýrleiki sé í málatilbúnaði hans. Halla af þessu beri að fella á stefnanda.  

Varastefndi kveðst mótmæla kröfu stefnanda um skaðabætur í heild og að hluta, þar sem ekki liggi fyrir sannanir fyrir því að varastefndi hafi bakað stefnanda tjón með saknæmum og ólögmætum hætti. Þá hafi stefnandi ekki takmarkað tjón sitt með neinum hætti auk þess sem verðmat á jörð miðist að sjálfsögðu við andvirði þess við sölu hverju sinni.

Hvað einstaka kröfuliði stefnanda varðar kveðst varastefndi byggja nánar á eftirfarandi málsástæðum:

 

a)         Búfjártjón vegna förgunar nautgripa

Varastefndi kveður fullyrðingu stefnanda um að óútskýrð afföll hafi orðið á bústofninum skömmu fyrir niðurskurð í apríl 2011 koma eina og sér í veg fyrir að varastefndi geti borið ábyrgð á tjóni vegna þeirra affalla, enda njóti ekki við sönnunar fyrir því að þau séu af ástæðum sem varastefndi geti borið ábyrgð á.

           

b)         Afurðatjón vegna tapaðrar mjólkur- og kjötframleiðslu

Varastefndi kveður enga sönnun liggja fyrir um að hann beri ábyrgð á samdrætti í framleiðslu stefnanda, en fyrir því beri stefnandi sönnunarbyrði. Varastefndi kveðst mótmæla því sérstaklega að unnt sé að miða slíka kröfu við innlagða mjólkurlítra frá búinu á árinu 2007. Þá bendir varastefndi á að stefnandi hafi selt frá sér hluta af greiðslumarki jarðarinnar í mjólk en geri enga grein fyrir því og því verði stefnandi að bera allan halla af skorti á sönnun vegna þessa kröfuliðar.

 

b)                 Búfjártjón vegna förgunar sauðfjár

Varastefndi kveðst hafna kröfum stefnanda vegna þessa kröfuliðar, enda hafi hann ekki komið að því mati sérfræðinga sem stefnandi og aðalstefndi létu vinna í tilefni af fyrirhugaðri slátrun búfjár stefnanda á árinu 2011.

 

c)                  Afurðatjón vegna tapaðrar sauðfjárframleiðslu

Varastefndi kveðst hafna þessum kröfulið.

 

d)                 Flutningur lífgripa

Varastefndi kveður að hér sé um að ræða kröfu um greiðslu óþekkts kostnaðar í framtíðinni. Meint skaðabótaskylda varastefnda geti ekki tekið til slíks kostnaðar.

 

e)                  Kostnaður vegna förgunar á heybirgðum

f)                   Kostnaður vegna hreinsunar á útihúsum

Varastefndi kveðst mótmæla þessum kröfuliðum sem ósönnuðum, engra gagna njóti við til sönnunar fyrir þeim.

 

g)                  Verðrýrnun á vélum, tækjum og búnaði tilheyrandi búrekstri stefnanda

Varastefndi kveðst byggja á því að krafa samkvæmt þessum lið sé órökstudd. Tjón vegna þessa sé ósannað auk þess sem ekki liggi fyrir hvort stefnandi hefði mátt takmarka meint tjón sitt með ráðstöfunum sem telja megi eðlilegar og sanngjarnar.

 

h)                 Verðrýrnun á mannvirkjum og jörðinni Efri-Engidal

Varastefndi kveður enga sönnun liggja fyrir um tjón í þessu sambandi og ekkert bendi til annars en að meint tjón sé ekki varanlegt.

 

Að öðru leyti varðandi stafliði a) til i) kveður varastefndi sig vilja vísa til málatilbúnaðar aðalstefnda og gera að sínum enda sé hann ekki í ósamræmi við málatilbúnað varastefnda.

Varastefndi kveðst mótmæla vaxtakröfu sérstaklega, engar kröfur hafi verið gerðar á hendur honum fyrr en með stefnu.

Um lagarök kveðst varastefndi vísa til laga og reglugerða á málefnasviði umhverfis- og auðlindaráðuneytisins. Til stuðnings kröfum varastefnda um málskostnað er vísað til XXI. kafla laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála.

 

VI

Niðurstaða

 

Um bótaábyrgð

Í máli þessu gerir stefnandi kröfur um bætur vegna tjóns sem hann telur sig hafa orðið fyrir vegna mengunar frá sorpbrennslustöðinni Funa í Ísafjarðarbæ. Beinir stefnandi kröfum sínum að aðalstefnda Ísafjarðarbæ, sem eiganda og rekstraraðila stöðvarinnar, en til vara að íslenska ríkinu, fari svo að aðalstefndi verði sýknaður í málinu. Ber því nauðsyn til þess að leysa úr því fyrst hvort aðalstefndi beri bótaábyrgð á tjóni því sem stefnandi gerir kröfu um.

            Málavextir hvað varðar rekstur sorpbrennslustöðvarinnar eru að mestu óumdeildir, en ágreiningur aðila lýtur fyrst og fremst að því hvort aðalstefndi hafi hagað rekstri stöðvarinnar með þeim hætti að það verði virt honum til sakar, þannig að til bótaskyldu hafi stofnast gagnvart stefnanda. Fallist er á það að ekki verði lögð hlutlæg bótaábyrgð á aðalstefnda enda standa ekki lög til þess.

            Af gögnum málsins verður ráðið að opinberir eftirlitsaðilar gerðu margvíslegar athugasemdir við rekstur sorpbrennslustöðvarinnar Funa vegna mengunarvarna og búnaðar á rekstrartíma hennar; athugasemdir sem lutu m.a. að framkvæmd mengunarmælinga og niðurstaðna þeirra. Virðist sem aðalstefndi hafi gegnum tíðina brugðist seint eða ekki við flestum þessara athugasemda.

Í starfsleyfi stöðvarinnar, sem gefið var út í febrúar 2007, var kveðið á um skyldu stöðvarinnar til að nota bestu fáanlegu tækni til mengunarvarna, auk þess sem tilgreind voru ákveðin losunarmörk fyrir mengunarefni í útblæstri. Ekki voru tilgreind sérstök losunarmörk fyrir díoxín eða skyld efni í þessu leyfi, en mælt fyrir um mælingu þeirra engu að síður, minnst einu sinni innan árs frá veitingu leyfisins.  Niðurstöður þeirra mælinga lágu fyrir í árslok 2007 og sýndu þær að styrkur díoxíns og skyldra efna var tugfalt yfir þeim viðmiðunarmörkum sem nýrri sorpbrennslustöðvum höfðu verið settar á grundvelli reglugerðar nr. 739/2003 um brennslu úrgangs. Sorpbrennslustöðvar, sem höfðu fengið starfsleyfi fyrir 28. desember 2003, líkt og Funi, höfðu hins vegar verið undanþegnar þeim mörkum með sérstöku ákvæði, 4. mgr. 37. gr. nefndarar reglugerðar.

Það er mat dómsins að þrátt fyrir að starfsemi Funa hafi verið sett önnur viðmiðunarmörk í starfsleyfi, hvað varðaði greind eiturefni, hafi aðalstefnda mátt vera það ljóst, í seinasta lagi þegar niðurstöður þessara mælinga lágu fyrir í árslok 2007, að starfsemi stöðvarinnar gat haft í för með sér mengun sem hætta gæti stafað af.  Eðli starfsemi stöðvarinnar var með þeim hætti að hún sætti sérstökum og ítarlegum skilyrðum sem lutu að umfangi starfseminnar og öllum rekstri hennar. Þannig var sem dæmi sérstaklega kveðið á um margvísleg atriði til varnar mengun ytra umhverfis í starfsleyfinu. Fyrirsvarsmönnum stöðvarinnar mátti því vera ljóst að reksturinn gat í eðli sínu verið hættulegur umhverfinu og fyllsta ástæða til að sýna aðgát og standa vel að málum, ekki hvað síst hvað varðaði mengunarvarnir. Þrátt fyrir það verður ekki betur séð en rekstraraðilar hafi hunsað tilmæli um úrbætur almennt og það jafnvel eftir að ljóst var að nefnd eiturefni mældust frá stöðinni. Í ljósi þess magns eiturefna sem niðurstöðurnar sýndu, 2,1 ng TE/Nm³ díoxins, meðan almenn viðmiðunarmörk reglugerðar nr. 379/2003 hvað það varðar eru 0,1 ng TE/Nm³, verður ekki talið að stefndi geti borið það fyrir sig að hafa verið undanþeginn losunamörkum reglugerðar í þessum efnum. Að mati dómsins verður að gera þá kröfu til þeirra, sem reka starfsemi sem þessa, að þeir þekki helstu mengunarefni sem af slíkri starfsemi kunna að stafa sem og þær afleiðingar sem af þeim kunna að hljótast. Getur stefndi því ekki borið því við að stjórnvöld hafi undanþegið hann losunarmörkum, meðan önnur sambærileg starfsemi var sett undir mun strangari mælikvarða í því efni. Þá getur stefndi heldur ekki skýlt sér á bak við athafnaleysi annarra í þessu efni, heldur ekki eftirlitsaðila. Stefndi hlaut að gera sér grein fyrir hættueiginleikum þessara efna og bar að bregðast við þegar ljóst var að efnin mældust í því verulega magni sem raun ber vitni. Stefnda mátti vera það ljóst þegar niðurstöðurnar lágu fyrir að starfsemi hans gat haft í för með sér mengunarhættu og honum bar að bregðast við í því skyni að takmarka mögulegt umhverfistjón. Það gerði hann hins vegar ekki, heldur hélt starfsemi sinni áfram óbreyttri í þrjú ár til viðbótar. Verður þetta athafnaleysi stefnda ekki virt með öðrum hætti en sem stórfellt gáleysi. Með því að bregðast á engan hátt við upplýsingum um hættulega mengun frá starfsemi sinni hefur stefndi að mati dómsins brotið gegn þeirri almennu grundvallar hátternisreglu að hver og einn nýti eigur sínar og hagi starfsemi sinni þannig að öðrum sé ekki bakað tjón eða hætta starfi af. Háttsemi stefnda hafi því í senn verið saknæm og ólögmæt.

Sævar Hjaltason, fyrrverandi mjólkurbússjóri MS á Ísafirði, bar fyrir dómi að hann hefði í árslok 2010, í kjölfar fyrirspurnar blaðamanns sem hugðist skrifa grein um sorpbrennslustöðina, sent mjólkursýni frá Engidal til rannsóknar. Niðurstaða þeirrar rannsóknar hafi verið slæm, mjólkin hefði verið menguð. Þá hefði þegar verið hætt að nota mjólk frá bændum í Engidal. Samkvæmt bréfi MAST til Sævars Hjaltasonar, dags. 15. desember 2010, mældust díoxín og skyld efni yfir viðmiðunarmagni evrópskra og íslenskra reglna í mjólk frá Engidal og hún því talin óhæf til neyslu. Í kjölfar þessa réðst Matvælastofnun (MAST) í frekari rannsóknir á afurðum frá stefnanda og mælti í framhaldi þess fyrir um bann við markaðssetningu afurða dýra og nýtingu fóðurs frá bæ stefnanda vegna díoxínmengunar. Stóð það bann frá því í apríl 2011 fram í janúar 2012. Allur bústofn stefnanda var felldur í apríl 2011. Kostnaður af förgun og flutningi gripanna var greiddur af aðalstefnda.

Það er mat dómsins að gögn málsins renni stoðum undir það að díoxínefni sem fundust í mjólk og kjötafurðum frá stefnanda hafi átt uppruna sinn í sorpbrennslustöðinni Funa. Það geti ekki verið tilviljun ein að sömu eiturefni hafi fundist í miklu magni í stöðinni, sem staðsett var nokkur hundruð metrum frá bæ stefnanda. Stefndi hefur í málatilbúnaði sínum ekki sýnt fram á að aðrar skýringar kunni að búa þar að baki, en eins og málum er hér háttað telur dómurinn rétt að stefndi beri hallann af skorti á sönnun um þetta efni. Ljóst sé að mengun varð til þess að stefnandi varð að bregða búi nær fyrirvaralaust að kröfu yfirvalda. 

Verður samkvæmt framansögðu fallist á kröfu stefnanda um að stefndi beri bótaábyrgð á því fjárhagstjóni sem hann varð fyrir vegna þessa. Þegar af þeirri ástæðu ber að sýkna varastefnda af kröfum stefnanda í máli þessu.

 

Um fjárhæð tjóns stefnanda

Eins og fram er komið hefur dómurinn komist að þeirri niðurstöðu að aðalstefndi beri skaðabótaábyrgð á því tjóni sem stefnandi varð fyrir í búrekstri sínum vegna reksturs aðalstefnda á sorpbrennslustöðinni Funa og liggur þá fyrir að taka afstöðu til einstakra liða skaðabótakröfu stefnanda. Stefnandi, tveir aðrir bændur og aðalstefndi öfluðu sameiginlega álitsgerðar Haraldar L. Haraldssonar hagfræðings og Runólfs Sigursveinssonar ráðunautar „á meintu tjóni vegna rekstrarstöðvunar á búrekstri vegna meintrar díoxínmengunar frá Sorpbrennslustöðinni Funa á Ísafirði.“ Skiluðu þeir álitsgerð í febrúar 2014 vegna þessa og miðast hún við það tímamark, en tekur m.a. mið af afurðaverði haustið 2013. Í kjölfar álitsgerðarinnar greiddi aðalstefndi tveimur aðilum bætur á grundvelli hennar án viðurkenningar á bótaskyldu. Stefnandi sætti sig hins vegar ekki alfarið við niðurstöður álitsgerðarinnar og eru kröfuliðir hans hærri en álitsgerðin segir til um hvað varðar búfjár- og afurðatjón. (Hér eftir verður niðurstaða HLH og RS nefnd álitsgerðin). Nánari niðurstöður dómsins hvað varðar einstaka kröfuliði stefnanda eru eftirfarandi:

 

a)         Búfjártjón vegna förgunar nautgripa

            Þegar bústofni stefnanda var fargað í apríl 2011 voru það 11 kýr og 2 kvígur, sem litið var á í álitsgerðinni sem ígildi tveggja kúa í innleggi. Við mat á þessum skepnum var miðað við frálagsverð í gæðaflokknum KIA sem var u.þ.b. 525 kr./kg og meðalfallþunga upp á 193 kr. Tjón vegna þessa var því metið á 1.317.225 kr. Þá voru felldar til viðbótar sex kvígur á mismunandi aldri og var þar miðað við gæðaflokkinn UN1 M þar sem meðalverð var um 550 kr./kg og meðalþyngdin talin 154 kg á kvígu.  Tjón vegna kvíganna var því talið vera 508.200 kr. Síðan er í álitsgerðinni talið eðlilegt að meta til viðbótar mismun á lífgripum til framleiðslu í stað þeirra gripa sem var fargað. Var talið hæfilegt að bæta þar við 100.000 kr. á hverja kú eða samtals 1.300.000 kr. og 85.000 kr. á hverja kvígu eða samtals 510.000 kr. Tjón vegna nautgripa sem var fargað var því talið nema alls 3.635.425 kr. (1.317.225 + 508.200 + 1.300.000 + 510.000).

            Krafa stefnanda vegna förgunar nautgripanna nemur 5.400.000 kr. og skýrist sú fjárhæð m.a. af því að hann telur rétt að miða við 14 kýr vegna vanhalda sem hafi orðið skömmu fyrir niðurskurðinn í apríl 2011, sem engar skýringar hafi fundist á, en nærtækast sé að ætla að vanhöldin megi rekja til mengunar frá Funa. Þá telur stefnandi að mismunur á innleggsverði kúa og lífgripa sé 300.000 kr. og á kvígum 200.000 kr.

            Stefnandi hefur engar sönnur fært fyrir þeirri fullyrðingu sinni að vanhöld hafi verið óvenjumikil skömmu áður en bústofni hans var fargað í apríl 2011, né að þau megi rekja til mengunar frá Funa. Þá hefur stefnandi ekki heldur fært sönnur á það að mismunur á innleggsverði og kaupverði lífgripa sé eins og hann heldur fram. Eftir að álitsgerðin lá fyrir sendi stefnandi höfundum hennar athugasemdir og taldi m.a. að kaupverð á kúm og kvígum til lífs væri þar metið of lágt. Runólfur, annar höfunda álitsgerðarinnar, svaraði þessu í september 2014 og féllst þar á að hækka verðið á hverja kú í 250.000 kr. úr 200.000 kr. og í 200.000 kr. á hverja kvígu úr 170.000 kr. Hækkun frá álitsgerðinni væri því 830.000 kr. og búfjártjón vegna nautgripa því samtals 4.455.425 kr. Runólfur skýrir þessa hækkun aðeins með því að verð á kúm og kvígum til lífs hafi hækkað frá þeim tíma sem álitsgerðin var gerð. Eins og fram er komið er álitsgerðin gerð í febrúar 2014 og tekur mið af því tímamarki. Ef fallist yrði á nefnda hækkun myndi þessi eini liður matsgerðarinnar taka mið af ástandinu í september 2014, en aðrir liðir miðast við febrúar 2014. Ekki er hægt að fallast á að hækka einn lið álitsgerðarinnar á þessari forsendu einni og verður það því ekki gert.

            Dómurinn telur að stefnandi hafi ekki hnekkt öðru því sem fram kemur í álitsgerðinni hvað tjón stefnanda vegna förgunar á nautgripum varðar, en telja verður að í álitsgerðinni séu færð góð rök fyrir því að tjón stefnanda vegna þess sé 3.635.425 kr.

 

b)                 Afurðatjón vegna tapaðrar mjólkur- og kjötframleiðslu

Í álitsgerðinni er talið eðlilegt, hvað tímabundið afurðatjón í mjólk varðar, að miða við beint afurðatjón í tvo mánuði frá 14. apríl til 13. júní 2011, en til þess tíma fékk stefnandi greitt fullt verð fyrir mjólkina frá afurðastöð, þótt hún væri ekki nýtt. Er síðan miðað við meðaltal viðkomandi mánaða árin 2008-2010, þ.e. apríl-júní, og þágildandi afurðaverð til bænda. Tjón vegna þessa var því talið fyrir apríl-júní 2011 að upphæð 657.058 kr. Stefnandi gerir kröfu til þess að bætur fyrir tímabundið afurðatjón verði miðaðar við apríl-júlí 2011 og 17.422 lítra og 82,92 kr. á hvern lítra eða samtals 1.444.632 krónur. Stefnandi telur eðlilegt að miða við þrjá mánuði þar sem allur meginkostnaður við framleiðslu þessa tímabils var kominn fram þegar bústofninum var fargað.

Dómurinn er telur rétt, eins og í álitsgerðinni, að miða tímabundið afurðatjón í mjólk við tvo mánuði og fellst á þær forsendur sem þar eru lagðar til grundvallar þeirri niðurstöðu þannig að bætur vegna þessa liðar eru ákveðnar 657.058 kr. 

Þá er komið að mati á afurðatjóni til lengri tíma að teknu tilliti til framleiðslukostnaðar, þ.e. á þeim tíma sem búfjárframleiðsla á jörðinni gat ekki farið fram vegna mengunar frá Funa. Í álitsgerðinni er tekið fram að í reglugerð nr. 651/2001 um útrýmingu riðuveiki og bætur vegna niðurskurðar sé að jafnaði miðað við bætur til tveggja ára. Í álitsgerðinni er hins vegar miðað við 2,5 ár og tekið fram að það sé vegna þess að álitsgerðin sé unnin í lok árs 2013 og bændum því ekki ljóst fyrr en þá hverjar yrðu hugsanlegar tjónabætur vegna niðurskurðarins. Einnig væri við mat á tjóni og bótatímabili haft í huga að þegar frá liði yrði að gera ráð fyrir að búrekstraraðili gæti ráðstafað aflahæfi sínu með öðrum hætti og þannig takmarkað tjón sitt.

Tjónið hvað mjólk varðaði var síðan miðað við þáverandi greiðslumark jarðarinnar, 48.119 lítra í 30 mánuði og 22,92 kr. á lítrann eða samtals 2.757.219 kr. Framlegðarstig var miðað við breytilegan kostnað 31 kúabús í Eyjafirði árið 2012 en kostnaðurinn var um 57 kr á hvern lítra. Miðað við verðlag á tímamarki álitsgerðarinnar var breytilegi kostnaðurinn 60 kr./ltr en afurðaverðið var 82,92 kr./ltr og mismunurinn því 22,92 kr./ltr.

Stefnandi gerir kröfu um bætur vegna tapaðs mjólkurinnleggs eftir júlí 2011 að fjárhæð 8.375.547 kr. og vegna gripagreiðslna 1.143.517 kr.  Þar munar mest um að stefnandi telur rétt að tap til lengri tíma miðist við 3,5 ár, þ.e. frá júlí 2011 til ársloka 2014. Stefnandi rökstyður þær kröfur sínar með því að það hafi fyrst verið í árslok 2014 sem honum hefði verið mögulegt  að koma kúabúskap sínum í fyrra horf. Þá verði einnig að taka mið af því að stefnandi hafi ávallt fengið aukagreiðslu vegna góðrar flokkunar á mjólk. 

Dómurinn telur ekki standa rök til þess að miða afurðatjón stefnanda til lengri tíma við meira en 2,5 ár, enda hefur stefnandi ekki fært fullnægjandi rök fyrir öðru. Í þessu sambandi verður ekki horft framhjá þeirri meginreglu að tjónþola beri að takmarka tjón sitt og verður að ætla að stefnanda hafi átt að nægja 2,5 ár til að koma tekjum sínum í sambærilegt horf og var fyrir niðurskurð á bústofni hans. Samkvæmt þessu telur dómurinn að afurðatjón stefnanda til lengri tíma vegna mjólkurframleiðslu sé að fjárhæð 2.757.219 kr. eins og álitsgerðin kveður á um.  

Hluti af stuðningsgreiðslum íslenska ríkisins til bænda er skilgreindur í formi svokallaðra gripagreiðslna, þ.e. ákveðin fjárhæð á hverja kú eða hvern lítra. Þar sem öllum bústofni stefnanda var fargað fékk hann ekki þann hluta sem fólst í gripagreiðslum. En lagt er til í álitsgerðinni að miðað verði við greiðslumark jarðarinnar í mjólk eins og það var við niðurskurðinn og krónutölu fyrir þennan hlut stuðningsins eins og hún var samkvæmt búvörusamningnum fyrir árið 2013. Þannig að þessi liður var ákveðinn 48.119 lítrar x 5,21 kr./ltr í 2,5 ár eða samtals 626.750 kr. og fellst dómurinn á þá niðurstöðu.

Í álitsgerðinni segir að til viðbótar þessu sé eðlilegt að taka það kjötmagn sem fellur til ár hvert vegna endurnýjunar kúastofnsins og var miðað við að endurnýjunarhlutfallið væri 30%. Miðað við að 13 kýr væru að jafnaði í framleiðslu í Efri-Engidal væri fjórum kúm slátrað á ári eða tíu kúm á tveimur og hálfu ári. Meðalþyngd var talin 193 kg og gæðaflokkurinn KIA væri 525 kr./kg. Að teknu tilliti til 60% framlegðar væri þessi liður 607.950 kr. og fellst dómurinn á þá niðurstöðu. 

Fellst dómurinn samkvæmt þessu á að tjón stefnanda vegna þessa kröfuliðar nemi samtals 4.648.977 kr. (657.058 + 2.757.219 + 626.750 + 607.950).

 

c)                  Búfjártjón vegna förgunar sauðfjár

Í álitsgerðinni er miðað við að slátrað hafi verið 80 fjár frá stefnanda og miðað við að þyngdin hafi verið að meðaltali 16 kg og fyrir hvert kíló í gæðaflokknum DR2 hafi fengist 571 kr. Tjón vegna þessa væri því 730.880 kr., þ.e. beint afurðatjón til eins árs. Þá væri rétt með  hliðsjón af reglum vegna bótagreiðslna fyrir niðurskurð vegna riðuveiki að bæta við 60% álagi á fyrrgreinda tölu vegna minni afurða á fyrsta ári eftir fjártöku. Álagsgreiðsla í tilviki stefnanda væri því 438.528 kr. Til viðbótar kæmi greiðsla vegna ullar sem væri 1.100 kr. á hverja kind eða samtals 88.000. Tjón vegna förgunar væri því alls 1.257.408 kr. (730.880 + 438.528 + 88.000). Stefnandi telur að tjónið vegna förgunar á sauðfé sé meira, þar sem ekki hafi verið tekið tillit til mismunar á afurðaverði annars vegar og kaupverði líflamba hins vegar.  Tjónið vegna förgunar sé því að upphæð 1.578.411 krónur.

Dómurinn fellst á það með stefnanda að eðlilegt sé að hann fái bætur vegna þess að verð líflamba sé hærra en verð sláturlamba og þykir krafa stefnanda um 200.627 kr. vegna þessa hófleg og verður því fallist á hana.

Dómurinn telur að stefnandi hafi ekki fært fullnægjandi sönnun fyrir því að álagsgreiðslan eigi að vera önnur og hærri en fram kemur í álitsgerðinni og telur dómurinn að fallast megi á niðurstöðu álitsgerðarinnar hvað þann þátt varðar. Tjón stefnanda vegna förgunar sauðfjár sé því 1.458.035 kr. (730.880 + 438.528 + 88.000 + 200.627).

 

d)                 Afurðatjón vegna tapaðrar sauðfjárframleiðslu

Varðandi afurðatjón vegna sauðfjár haustið 2011 er í álitsgerðinni byggt á innleggstölum kindakjöts áranna 2008-2010 og þær tölur notaðar sem viðmið við útreikning á ætluðu tjóni.  Niðurstaðan var sú að lömbin væru 73, meðalvigtin 16,49 kg og meðalverð á hvert kíló 571 kr. þannig að afurðatjónið haustið 2011 er talið 687.353 kr. Stefnandi telur að tjón vegna þessa sé 800.342 kr. þar sem ekki sé í álitsgerðinni tekið tillit til líflamba, sem hafi verið að meðaltali um 12 á ári. Við útreikning ætti því að miða við 85 lömb. 

Í álitsgerðinni er byggt á meðaltali þriggja ára hvað fjölda lamba varðar eða 73 en stefnandi telur að miða eigi við 85 lömb að teknu tilliti til ásetnings. En telja verður að í kröfulið c (búfjártjón vegna förgunar sauðfjár) hafi verið tekið tillit til þessa. Dómurinn telur því ekki rétt að víkja frá niðurstöðu álitsgerðarinnar hvað þennan lið varðar og afurðatjónið haustið 2011 telst því vera 687.353 kr.

Við útreikning á afurðatjóni til lengri tíma eða í 2,5 ár vegna sauðfjárræktarinnar er í álitsgerðinni miðað við 60% framlegð, eins og áður er getið varðandi mjólkurframleiðsluna.  Afurðaverð sé 571 kr./kg og breytilegi kostnaðurinn á hvert kíló 228 kr. þannig að tekjutapið sé 353 kr./kg í 2,5 ár og magnið 1.198 kg, þannig að tjónið sé 1.057.235 kr. vegna þessa liðar.  Ekki verður betur séð en útreikningur í álitsgerðinni sé rangur þannig að tekjutapið á hvert kg sé reiknað 353 í staðinn fyrir 343 (571-228) sem er rétt tala miðað við forsendur sem annars eru lagðar til grundvallar í álitsgerðinni. Að teknu tilliti til þess reiknast tjónið vegna þessa vera 1.027.285 kr.

Við það bætist greiðslur fyrir ull, 1.100 kr. á kind, og að teknu tilliti til framlegðar væri greiðslan 660 kr. á kind sem eru 80 í 2,5 ár og reiknist þá 132.000 krónur.

Afurðatjón vegna sauðfjárframleiðslu telst því að mati dómsins nema samtals 1.846.638 kr. (687.353 + 1.027.285 + 132.000).

 

e)                  Flutningur lífgripa         

Stefnandi gerir kröfu um greiðslu flutningskostnaðar vegna lífgripa sem verða fluttir á búið aftur þegar búskapur verður hafinn að nýju í Efri-Engidal. Þegar skorið er niður vegna riðuveiki skv. ákvörðun yfirdýralæknis, sbr. fyrrnefnda reglugerð nr. 651/2001, greiðir ríkissjóður  stærstan hluta flutningskostnaðar líflamba úr fjarlægum héruðum. Með hliðsjón af því m.a. þykir rétt að aðalstefndi greiði sambærilegan kostnað í því tilfelli sem hér um ræðir. Krafa stefnanda hvað þetta varðar er að fjárhæð 250.000 kr. og þykir hún eðlileg og verður því fallist á að aðalstefnda beri að greiða hana.   

 

f)                   Kostnaður vegna förgunar á heybirgðum 

Dómurinn hefur þegar komist að þeirri niðurstöðu að stefnandi skuli fá bætur fyrir tímabundið afurðatjón í mjólk í tvo mánuði, en þar með fékk hann bætur fyrir hey sem hann hafði aflað vegna framleiðslunnar sem hefði orðið ef ekki hefði komið til niðurskurðar. Ætla verður að kostnaður við förgunina hafi verið svipaður og kostnaður sem hefði fallið til hefði heyrúllunum verið ráðstafað á annan hátt. Þá hefur stefnandi ekki lagt fram staðfestingu á því heymagni sem hann kveðst hafa fargað né yfirlit um kostnað við förgunina. Verður því ekki fallist á þennan kröfulið.

 

g)                  Kostnaður vegna hreinsunar á útihúsum

Af gögnum málsins verður ekki ráðið að stefnanda hafi verið gert að hreinsa útihús með þeim hætti sem hann kveðst hafa gert. Þá hefur stefnandi ekki lagt fram gögn til stuðnings kröfunni, þ.e. um meint vinnuframlag eða vegna efniskaupa. Verður því ekki fallist á þennan kröfulið.

 

h og i) Verðrýrnun á vélum, tækjum og búnaði tilheyrandi búrekstri stefnanda og verðrýrnun á mannvirkjum og jörðinni Efri-Engidal

Í september 2015 fór stefnandi fram á dómkvaðningu tveggja matsmanna til að meta „hvort búrekstrartæki og búnaður matsbeiðanda svo og mannvirki og land/landgæði jarðarinnar Efri-Engidal, Ísafjarðarbæ, hafi rýrnað að verðgildi og sem rakið verður til mengunar frá sorpbrennslustöðinni Funa í Engidal ...“ Niðurstaða matsmannanna var sú að verðrýrnun á tækjum væri að fjárhæð 2.435.000 krónur og á jörðinni 14.770.420 krónur.  Ekki voru metnar „skemmdir“ á útihúsum.

Í júní 2016 fór aðalstefndi fram á dómkvaðningu yfirmatsmanna til að skoða, lýsa og meta ástand véla, tækja og annars búnaðar sem stefnandi nýtti til búrekstar að Efri-Engidal og hvort þetta lausafé hefði rýrnað að verðgildi sökum þess að búrekstri varð ekki komið við á jörðinni um ákveðinn tíma. Yrði það niðurstaða yfirmatsmanna að lausaféð hefði rýrnað að gæðum/verðgildi var þess óskað að þeir legðu mat á það hversu mikil sú verðrýrnun væri og þá að hve miklu leyti hún væri tilkomin vegna þeirrar ákvörðunar að farga öllum bústofninum vegna mengunar frá sorpbrennslustöðinni Funa. Þá var þess einnig óskað að yfirmatsmenn legðu mat á það hvort verðgildi jarðarinnar Efri-Engidals hefði lækkað vegna ástæðna sem rekja mætti til mengunar frá Funa. Einnig skyldi lagt mat á það hvort nýtingarmöguleikar jarðarinnar eða almenn gæði hennar hefðu skerst frá því sem áður var, þ.e. áður en upplýst var um mengun frá Funa. 

Niðurstaða yfirmatsmanna var sú að verðrýrnun á vélum og tækjum næmi 2.520.063 kr. á fimm ára tímabili frá apríl 2011, þegar búrekstri var hætt. Þeir tóku hins vegar fram að ekki hafi reynst mögulegt að meta sérstaklega hvaða þátt verðrýrnunar mætti rekja til notkunarleysis frá því búrekstri var hætt. Yfirmatsmenn mátu að verðmæti jarðarinnar væri 23.000.000 kr. en verðrýrnun á henni sem fullgildrar landbúnaðarjarðar væri 11.000.000 kr. Verðmæti hennar væri því 12.000.000 króna „sem sködduð landbúnaðarjörð með rýrt orðspor“.

Stefnandi gerir kröfu um bætur að fjárhæð 3.000.000 króna vegna verðrýrnunar á vélum, tækjum og búnaði tilheyrandi búrekstri stefnanda í Efri-Engidal. Eins og fram er komið var komist að því í undirmati að verðrýrnunin væri að fjárhæð 2.435.000 krónur, en í yfirmati var verðrýrnunin talin vera 2.520.063 krónur, en ekki þykir ástæða til að gera nánari grein fyrir því hvernig þessar fjárhæðir voru fundnar út í matsgerðunum.

Í þessu samhengi er rétt að taka fram að í upphafi aðalmeðferðar var gengið á vettvang og jörð, mannvirki og tæki að Efri-Engidal skoðuð.

Að mati dómsins er ljóst að hefði stefnandi haldið áfram búskap í óbreyttri mynd í Efri-Engidal og ekki komið til niðurskurðar á bústofni hans hefði hann væntanlega notað áfram vélar sínar og tæki eins og hann hafði gert fyrir niðurskurðinn. Þá hefði eðli málsins samkvæmt, og eins og afskriftarreglur segja til um, verðmæti þessa lausafjár lækkað eins og gerist jafnan með lausafé sem er notað og afskrifað. Hafi stefnandi talið að þessi verðmæti myndu rýrna umfram eðlilegar afskriftir yrðu þau ekki notuð var honum mögulegt að selja tækin eða hugsanlega koma þeim í notkun þannig að verðmæti þeirra héldust í því horfi sem hann taldi eðlilegt. Hvað þetta varðar verður ekki litið framhjá meginreglunni um að tjónaþola beri að takmarka tjón sitt. Aðalstefndi verður því sýknaður af þessum kröfulið.

Loks gerir stefnandi kröfu um bætur að fjárhæð 7.000.000 kr. vegna verðrýrnunar á jörðinni Efri-Engidal, þ.m.t. mannvirkjum. Í undirmati var verðrýrnun á jörðinni talin vera 14.770.420 kr. Forsendur að baki þeim útreikningi eru að mati dómsins ófullnægjandi eins og atvikum er háttað í máli þessu og eru því ekki til stuðnings þessum kröfulið stefnanda. Í yfirmati er verðrýrnun jarðarinnar talin nema 11.000.000 kr., þar sem verðmæti hennar hefði lækkað úr 23.000.000 króna í 12.000.000 króna. Um væri að ræða skaddaða landbúnaðarjörð með rýrt orðspor.

Af gögnum málsins má ráða að díoxínmengunin frá Funa var fyrst og fremst yfirborðsmengun, sem virðist þrátt fyrir allt hafa horfið að mestu á tiltölulega skömmum tíma, og nú hefur stefnandi hafið þar sauðfjárbúskap að nýju þótt í litlum mæli sé. Því má ætla að mengunin frá Funa, þótt slæm hafi verið, hafi ekki rýrt gæði jarðarinnar Efri-Engidals til lengri tíma. Þrátt fyrir allt verður því ekki fullyrt að nýtingarmöguleikar jarðarinnar hafi skerst að öllu leyti þegar atvik málsins eru virt í heild sinni.

            Dómurinn telur því ekki sannað að stefnandi hafi orðið fyrir tjóni vegna verðrýrnunar á jörðinni Efri-Engidal sem aðalstefndi beri ábyrgð á. Verður því aðalstefndi sýknaður af þessum kröfulið.

Samkvæmt öllu ofanrituðu verður aðalstefndi Ísafjarðarbær dæmdur til að greiða stefnanda, Steingrími Jónssyni, skaðabætur að fjárhæð 11.839.075 kr.

Um er að ræða skaðabótakröfu og dæmast því vextir skv. 8. gr vaxtalaga nr. 38/2001 af fjárhæðinni frá 11. janúar 2012, en á því tímamarki telur dómurinn sannað að allt tjón stefnanda hafi verið komið fram. Eins og málið er vaxið verður upphafstími dráttarvaxta miðaður við þingfestingu málsins 16. september 2015.

Með vísan til 3. mgr. 130 gr. laga um meðferð einkamála verður aðalstefnda gert að greiða stefnanda 2.000.000 króna í málskostnað. Með hliðsjón af atvikum þykir rétt að málskostnaður milli stefnanda og varastefnda falli niður.

            Dómur þessi er kveðinn upp af Bergþóru Ingólfsdóttur dómstjóra, ásamt meðdómendunum Inga Tryggvasyni, löggiltum fasteignasala og lögmanni, og Eiríki Blöndal landbúnaðarverkfræðingi.

Uppkvaðning dómsins hefur dregist fram yfir frest samkvæmt 1. mgr. 115. gr. laga nr. 91/1991, en aðilar og dómarar töldu ekki efni til þess að endurflytja málið.

 

D Ó M S O R Ð:

Stefndi, Ísafjarðarbær, Hafnarstræti 1, Ísafirði, greiði stefnanda, Steingrími Jónssyni,  Efri-Engidal, Ísafjarðarbæ, skaðabætur að fjárhæð kr. 11.839.075.-, ásamt vöxtum samkvæmt 1. mgr. 8. gr. laga nr. 38/2001 frá 11. janúar 2012 til  16. september 2015, en með dráttarvöxtum samkvæmt 1. mgr. 6. gr. laga nr. 38/2001 frá þeim degi til greiðsludags. Stefndi, Ísafjarðarbær, greiði stefnanda 2.000.000 króna í málskostnað.

Varastefndi, íslenska ríkið, er sýkn af kröfum stefnanda. Málskostnaður milli stefnanda og varastefnda fellur niður.