Héraðsdómur Vesturlands D Ó M U R 10. júní 2022 Mál nr. E - 125/2020 Steinn Jónsson, Sigurgeir Sigmundsson og Hnausar hf. (Ólafur Björnsson lögmaður) gegn íslenska ríkinu (Andri Andrason lögmaður) Dómkröfur, aðild og málsmeðferð 1. Mál þetta var höfðað 21. febrúar 2020 og þingfest fyrir dómnum 5. maí það ár. 2. Stefnendur málsins eru eigendur Stóru Hnausa hf., Steinn Jónsson, Sæbraut 7, 170 Seltjarnarnesi og Sigurgeir Sig mundsson, Klukkubergi 8, 221 Hafnarfirði og félag í þeirra eigu, Hnausar hf. 3. Stefndi í málinu er íslenska ríkið, Vegmúla 3, 150 Reykjavík. 4. Mál þetta er höfðað til ógildingar á úrskurði óbyggðanefndar í máli nr.1/2018, að því leyti sem úrskurðurinn tekur til eignarlands Stóru Hnaus a . ------ - 5. Stefnendur krefjast þess; að felldur verði úr gildi, að hluta, úrskurður óbyggðanefndar frá 15. ágúst 2019 í málinu nr. 1/2018, Snæfellsjökull og landsvæði sunnan og austan hans, þess efnis að landsvæði sun nan og austan Snæfellsjökuls, er telst til jarðarinnar Stóru - Hnausa, landnr. 205553, sé þjóðlenda, þ.e. eftirtalið landsvæði: Upphafspunktur er í Rauðfeldargjá (3), þaðan er farið í Náttmálahnúk (4) og úr honum í Brenningskúlur (5), þaðan í Barná á vatnask ilum (6), eftir ánni í Barná þar sem hún fellur fram af hamrinum (9). 2 6. Þess er því krafist að viðurkennt verði með dómi að enga þjóðlendu sé að finna á umþrættu svæði. 7. Þá er þess krafist að stefnda verði gert að greiða stefnendum málskostnað að ska ðlausu í samræmi við framlagðan málskostnaðarreikning. 8. Stefndi, íslenska ríkið , krefst sýknu af öllum dómkröfum stefnenda. 9. Stefndi krefst þess að stefnendur verði óskipt dæmdir til að greiða stefnda málskostnað að skaðlausu skv. mati dómsins eða síðar framlögðum málskostnaðarreikningi. Til vara er þess krafist, að aðilar beri sinn kostnað af málinu. ------- 10. Gengið var á vettvang í málinu fimmtudaginn 28. október sl. Vettvangsganga fór fram samtímis vegna fjögurra mála sem rekin eru fyrir dóm num og varða afar keimlík úrlausnarefni og sams konar og samliggjandi landsvæði. Þetta eru mál nr. E - 122/2020, E - 123/2020, E - 124/2020 og E - 125/2020 við dóminn. 11. Í vettvangsgöngu mættu ásamt dómara, lögmenn málsins og þeir aðilar máls sem töldu ástæðu til, en lögmaður stefnenda sá um boðun þeirra. Lítils háttar ófærð hamlaði því þó að hægt væri að skoða allt svæðið eins og til stóð, en veður var bjart og gott o g mátu sakflytjendur og dómari það svo að sú útsýn sem var nægði til að dómari áttaði sig vel á staðháttum og andlagi deilu aðila. Engar skýrslur voru teknar fyrir dómi. 12. Við upphaf munnlegs má l flutnings 26. apríl 2022 lagði lögmaður stefnenda fram br eytta kröfugerð frá stefnu, sem hann áður hafði boðað og sent dómnum, einkum til einföldunar. Engar athugasemdir voru gerðar við breytinguna af hálfu stefnda eða dómsins. Aðalmeðferð málsins var lokið þennan dag í öllum framangreindum málum og þau dómtekin að henni lokinni. 13. Gætt var ákvæða 115. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála fyrir uppkvaðningu dóms í málinu. Dómari tók við málinu þegar hann hóf störf við dómstólinn 1. september 2021. Málsatvik 14. Samkvæmt ákvæðum laga nr. 58/1998 um þjóðl endur og ákvörðun marka eignarlanda, þjóðlendna og afrétta skal óbyggðanefnd kanna og skera úr um hvaða land teljist til þjóðlendna og hver séu mörk þeirra og eignarlanda, skera úr um mörk þess hluta þjóðlendu sem nýttur er sem afréttur og úrskurða um eign arréttindi innan þjóðlendna. 15. Með bréfi, 17. september 2014, tilkynnti óbyggðanefnd fjármálaráðherra þá ákvörðun sína að taka til umfjöllunar svæði 9, sbr. 8. gr. og 1. mgr. 10. gr. laga nr. 3 58/1998. Að ákvörðun óbyggðanefndar var svæði 9 síðar skipt í tvennt, svæði 9A og 9B. Ágreiningssvæðið í máli þessu fellur innan svæðis 9B, Snæfellsnes ásamt fyrrum Kolbeinsstaðahreppi og fyrrum Skógarstrandarhreppi. 16. Með auglýsingu í Lögbirtingablaðinu er birtist í febrúar 2018 var skorað á þá sem töldu sig ei ga eignarréttindi að landi sem félli innan þjóðlendukröfusvæðis ríkisins á Snæfellsnesi (Svæði 9B) að lýsa kröfu sinni til landsins fyrir óbyggðanefnd og skila með henni heimildum og gögnum sem kröfulýsingin byggðist á. 17. Kröfulýsing eigenda Stóru - Hnau sa, stefnenda þessa máls, til óbyggðanefndar er dagsett 22 . júní 2018 . Fyrir nefndinni var þess krafist aðallega að þjóðlendukröfu ríkisins til lands Stóru - Hnausa yrði hafnað og viðurkennt yrði að enga þjóðlendu væri að finna innan merkja jarðarinnar, enda teldist allt svæðið vera innan þinglýstra landamerkja og undirorpið beinum eignarrétti. 18. Óbyggðanefnd komst að þeirri niðurstöðu að Snæfellsjökull og landsvæðið sunnan og austan Snæfellsjökuls væri allt utan landamerkja aðliggjandi jarða, að frátöldum tveimur svæðum, og að það væri þjóðlenda, þ. á m. það svæði sem krafa stefnenda í máli þessu tekur til, en landsvæðið sem úrskurðað var þjóðlenda afmarkast svo: Hamraendafja ll sunnan við Folahnúk. Þaðan er farið eftir vatnaskilum milli norðurs og suðurs, vestur í Geldingafell og þaðan stystu leið að jaðri Snæfellsjökuls. Miðað er við jökuljaðarinn eins og hann var við gildistöku þjóðlendulaga nr. 58/1998, 1. júlí 1998, sbr. 2 2. gr. laganna. Jökuljaðrinum er svo fylgt suður og síðan vestur að þeim stað á jökuljaðrinum sem er á móts við Merkjahrygg. Þaðan er línan dregin úr jökuljaðrinum beina stefnu í Stagfell og þaðan beint í efsta hluta Norðurhlíðar við Norðurgil sem blasir v ið úr Djúpugróf. Þaðan er línan dregin beint í merkjastrípu (stóran klett) í vesturhlíð Stapafells og þaðan beint í vesturbarm Rauðfeldargjár, sem er ofarlega í Botnsfjalli. Þaðan er línan dregin beint í Barná þar sem hún fellur fram af hamrinum og þaðan b eint í upptök Hamraendalækjar. Frá upptökum Hamraendalækjar er línan dregin beina stefnu í Þórishamar, þaðan er farið beint í Grafarhnúk og þaðan upp á vatnaskil við Hamraendafjall sunnan við Folahnúk, sem er upphafspunktur. Snæfellsjökull: Jaðri Snæfell sjökuls er fylgt umhverfis jökulinn. Miðað er við stöðu jökulsins eins og hann var við gildistöku þjóðlendulaga nr. 58/1998, 1. júlí 1998, sbr. 22. 19. Stefnendur gátu ekki unað úrskurði óbyggðanefndar frá 15. ágúst 2019 og höfðuðu því þetta mál til ógildingar á honum. 20. Stefnendur reifa ítarlega í stefnu málsins sögu Stóru - Hnausa, en vísa þó einkum til bls. 27 - 29 í úrskurði óbyggðanefndar í máli nr. 1/2018, og til kröfulýsingar stefnenda fyrir svæðinu til óbyggðanefndar ásamt fylgigögnum, sem og greinargerðar stefnenda til óbyggðanefndar, dagsettrar 10. janúar 2019. Þessi gögn eru aðgengileg öllum og þykir 4 ekki ástæða til að taka þessar reifanir upp í dóm þennan en til þeirra vísað eftir þörfum við úrlausn málsins, einkum í umfjöllun um má lsástæður stefnenda. Málsástæður og lagarök stefnenda 21. Stefnendur telja að umrætt landsvæði eins og því er lýst hér að framan sé háð eignarrétti eða sé eign þeirra, sem njóti verndar 72. gr. stjórnarskrár lýðveldisins Íslands nr. 33/1944 (stjskr.), sbr . 10. gr. stjórnskipunarlaga nr. 97/1995 og 1. gr. samningsviðauka nr. 1 við mannréttindasáttmála Evrópu sem lögfestur hefur verið með lögum nr. 62/1994 (MSE). Hluti landsvæðisins sunnan og austan Snæfellsjökuls geti því ekki talist þjóðlenda, enda innan þ inglýstra landamerkja jarðarinnar Stóru - Hnausa. 22. Stefnendur byggja á því að landsvæði það sem hér er deilt um eignarrétt á, eins og það er afmarkað í úrskurði óbyggðanefndar, hafi frá öndverðu verið numið. Sá eignarréttur hafi ekki fallið niður síðan o g sé hið umdeilda land því í eign stefnenda. 23. Vísa stefnendur til Sturlubókar Landnámu; þar sé greint frá því að Sölvi hafi numið land milli Hellis og Hraunhafnar en í Hauksbók er hann sagður hafa numið land milli Hellishrauns og Sleggjubeinsár. Í Stur lubók og Hauksbók Landnámu er Sigmundur Ketilsson sagður hafa numið land milli Hellishrauns og Beruvíkurhrauns og Grímkell Úlfsson er sagður hafa numið land frá Beruvíkurhrauni til Neshrauns og út um Öndverðarnes og rekið þaðan burt Saxa Álfarinsson Válaso nar. Álfarinn Válason er sagður hafa numið land á nesinu milli Beruvíkurhrauns og Ennis og Ólafur belgur fyrir innan Enni, allt til Fróðár. Í Sturlubók, Hauksbók og Melabók Landnámu segir svo að Ormur hinn mjói hafi numið land milli Ennis og Höfða, eftir a ð hafa rekið burt Ólaf belg. 24. Í úrskurði óbyggðanefndar á bls. 97 komi fram að af frásögnunum verði ekki ráðið hvort ágreiningssvæðið hafi verið numið, enda komi ekki fram hversu hátt til fjalla landnám á svæðinu hafi náð. Sé tekið mið af staðháttum og fjarlægðum við túlkun landnámslýsinga telji óbyggðanefnd þó verða að telja líklegt að svæðið hafi verið numið, a.m.k. að verulegu leyti, utan Snæfellsjökuls, þó svo að fjallsbrúnir myndi nokkuð skörp skil milli fjalllendis og láglendis á austurmörkum svæð isins. Þó geri nefndin þann fyrirvara að óvissa um aðferðir við landnám og umfang þess hverju sinni sé það mikil að ekki verði fullyrt með afdráttarlausum hætti um nákvæma stærð þess, sbr. umfjöllun um landnám í almennum niðurstöðum óbyggðanefndar. 25. Á því er byggt af hálfu stefnenda að landsvæðið, sem hér er deilt um eignarrétt á, sé innan marka upphaflegs landnáms á Snæfellsnesi. Stefnendur byggja á því að allt land á Snæfellsnesi hafi frá landnámi verið undirorpið beinum eignarrétti. Engir almenningar og afréttir séu á svæðinu og nýting og búseta bendi til þess að allt land á svæðinu hafi verið nytjað allt frá landnámi og tilheyrt ákveðnum jörðum, sbr. meðal annars sýslu - og sóknalýsingar frá 1839 - 1875 þar sem segir um Breiðavíkurhrepp að ekki séu þar afréttarlönd og því síður almenningar, þar sem fjöllin séu ekki annað en heimalönd. 5 26. Jafnframt vísa stefnendur í þessu tilliti til svars sýslumannsins í Snæfellsness - og Hnappadalssýslu við fyrirspurn Stjórnarráðs Íslands frá árinu 1920 um almenninga í sýslunni þar sem fram kemur að í sýslunni séu engir almenningar, heldur eingöngu heimalönd, og að lönd jarðanna norðan og sunnan Snæfellsnesfjallgarðsins jaðri hvarvetna saman á háfjallgarðinum að því er séð verði af landamerkjabók sýslunnar. Ekki séu ti l afréttarlönd í sýslunni í eigu sveitarfélaga og því sé hvergi í sýslunni um að ræða önnur upprekstrarlönd en heimalönd jarða. Svæðið sé ekki mjög hálent, allvel gróið og frekar einsleitt, og því ekki rök til að efast um að landnámslýsingar nái yfir það. 27. Stefnendur benda á að óbyggðanefnd virðist horfa framhjá því að sambærileg lönd á Snæfellsnesi, sem standa norðan og vestan við vatnaskil þau sem um ræðir, séu viðurkennd eignarlönd. Þrætusvæðið ætti að falla í sama flokk, enda sambærilegt land að gæ ðum og að uppruna, og eignarréttur sambærilega skráður. Engin rök hnígi að þeirri niðurstöðu að kröfusvæðið hafi aðra eignarréttarlega stöðu en aðrar jarðeignir á Snæfellsnesi sem almennt hafi verið viðurkenndar sem eignarland. 28. Það veki þannig sérsta ka athygli í þessu tilliti að ekki hafi verið gerð samsvarandi krafa af hálfu ríkisins um landsvæði sem liggi að Snæfellsjökli að vestan og norðan, sem eins sé ástatt um að þessu leyti og það svæði sem ræðir um hér. 29. Stefnendur benda á að oft hafi Land náma í dómum Hæstaréttar verið túlkuð þannig að hún styðji við beinan eignarrétt. Hið sama hafi gerst í almennum niðurstöðum óbyggðanefndar í fyrri úrskurðum. 30. Virðist hugmyndir ríkisins, þess efnis að svæði þetta hafi aldrei verið undirorpið beinum ei gnarrétti og nýting þess hafi ekki verið með þeim hætti, úr lausu lofti gripnar og stangast á við fornar heimildir um eignarrétt á þessu svæði en samkvæmt framlögðum eldri skjölum sé ljóst að allt land á Snæfellsnesi hafi verið háð beinum eignarrétti. 31 . Ekkert sé komið fram sem bendi til þess að landsvæðið hafi verið undirorpið annars konar eignarrétti. Landsvæðið sé beintengt hinum hluta jarðarinnar og ekkert sérstakt sem aðskilji það frá þeim hluta. Allt bendi því til þess að þessi hluti jarðarinnar s é eignarland, rétt eins og aðrir hlutar hennar. ------- 32. Stefnendur byggja eignarréttarkröfu sína einnig á þeirri meginreglu íslensks eignarréttar að jörð með þinglýstum landamerkjum sé eignarland og að sá sem haldi öðru fram beri sönnunarbyrði fyrir því sbr. skýr dómafordæmi. 33. Við setningu landamerkjalaganna nr. 5/1882 og síðan laga nr. 41/1919 hafi það verið ætlun löggjafans að framkvæmdavaldið hefði frumkvæði að því að gengið yrði frá 6 landamerkjum jarðeigna, þau skráð og leyst úr ágreiningi um þ au ef hann væri fyrir hendi. 34. Með vísan til landamerkjalaganna og tilgangs þeirra byggja stefnendur á því að landamerkjabréf jarðarinnar bendi til þess að um sé að ræða landsvæði sem sé háð beinum eignarrétti. Landnámsheimildir á Snæfellsnesi fari ekki í bága við landamerkjalýsingar í landamerkjabréfi jarðarinnar Stóru - Hnausa og ljóst sé að við landnám hafi landið verið betur gróið en nú er. Bent er á að landnám hafi verið samfellt á þessum slóðum svo sem almen nt virðist hafa tíðkast á Íslandi, sbr. þjóðlendudóma Hæstaréttar í Mýrdal. 35. Með vísan til Landnámu sé ljóst að hið umþrætta land hafi verið í óslitinni einkaeign frá landnámi, en ekki almenningur eða afréttur. Landeigendur telja því að fyrir liggi að allt land á Snæfellsnesi hafi frá landnámi verið undirorpið beinum eignarrétti. 36. Landamerki Stóru - Hnausa séu mjög gömul, en jarðarinnar sé getið í fornum ritum. Engir almenningar og afréttir séu á svæðinu og nýting og búseta bendi til þess að allt land á svæðinu hafi verið nytjað allt frá landnámi og tilheyrt ákveðnum jörðum, sbr. meðal annars sýslu - og sóknalýsingar frá 1839 - 1875 þar sem segi um Breiðavíkurhrepp að ekki séu þar afréttarlönd og því síður almenningar, þar sem fjöllin séu ekki annað en he imalönd. 37. Sérstaklega sé vísað til heimildaskjala, fornra og nýrra, sem sýni ótvírætt fram á beinan eignarrétt landeigenda Stóru - Hnausa í gegnum tíðina. Byggi krafa stefnenda m.a. á þinglýstum afsölum, sýslu - og sóknalýsingum, jarðamötum og jarðabóku m og fleiri þeim skjölum er varða Stóru - Hnausa sem vísað sé hér til. Þá byggist krafan á þinglýstri landamerkjaskrá fyrir þjóðeignina Stóru - Hnausa í Breiðavíkurhreppi, auk þess sem vísað sé til örnefnaskráa fyrir Hamarenda og Stóru og Litlu - Hnausa frá 1935 og fyrir Hnausa og Grímsstaði ritaðrar 1978. Jafnframt er vísað til landamerkjaskoðunar sýslumannsins í Snæfellsnessýslu, á milli Hamraenda og Stóru - Hnausa, frá 20. maí árið 1824, þar sem landamerkjum er lýst með svipuðum hætti og í landamerkjabréfinu. 3 8. Stefnendur halda því fram að engar heimildir séu um að land þetta hafi nokkurn tíma færst undan einkaeignarrétti, eða eignarréttur á því týnst. Engar fornar heimildir finnist um slíkt. Þau fáu skrif, sem til séu um svæðið bendi einmitt til hins gagnstæð a en í elstu heimild jarðarinnar frá 1480, bréfi Sveins Þorgeirssonar til Halldórs ábóta á Helgafelli, fyrir Stóruhnausum, hafi Sveinn haldlagt alla þá tiltölu sem hann þóttist eiga til jarðarinnar Hnausa í Beiðavík, og gerði kvittan þar uppá. Einnig er ví sað til bréfs dagsetts 13. mars árið 1545, þar sem Kristján II, Danakonungur veitti Pétri Einarssyni jarðirnar Bakki (Kóngsbakki). 7 39. Ljóst sé að lítið sé til af gögnum af svæðinu, en þau gögn sem hafi fundist fari ekki gegn landamerkjabréfi jarðarinnar. Megi þar nefna landamerkjaskoðun sýslumannsins á Snæfellsnessýslu, frá 20. maí 1824. Þá megi einnig nefna að j örðin sé metin í Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalín yfir Breiðuvíkurhrepp, frá árinu 1711, 24 hundruð að dýrleika. Hún sé eins metin í jarðamatinu 1804 og Jarðatali Jóns Johnsen frá 1847. 40. Telja stefnendur ljóst af þessum heimildum að jörðin h afi átt töluvert stærra landsvæði, en óbyggðanefnd telji í úrskurði sínum. Í dómum hafi það verið talið skipta máli hvort land teldist innan upphaflegra landnáma og hvort með landið hefði verið farið sem eignarland samkv. elstu heimildum. 41. Stefnendur vilja benda á að landamerkjabréf jarðarinnar, sem og aðliggjandi jarða, séu haldin þeim ágalla að merkjum jarðanna til fjalla er ekki lýst sérstaklega, heldur er aðeins lýst merkjum á milli jarðanna sjálfra á láglendi. 42. Stefnendur gera athugasemd við niðurstöðukafla óbyggðanefndar í úrskurði sínum. Á bls. 124 - 127 fjalli nefndin um landamerki Stóru - Hnausa gagnvart aðliggjandi jörðum. Þar segir fyrst um landamerki milli Grímsstaða, Litlu - Hnausa og StóruHnausa á bls. 125 að þau nái ekki lengra vesturs en í Rauðfeldargjá. Um landamerki milli Stóru - Hnausa, Faxastaða og Hamraenda segir á bls. 127 að heimildir bendi til þess að fellur fram af hamrinum og upptök Hamrae Þá segir jafnframt á bls. 127: Stóru - Hnausa, Hamraenda og Faxastaða er það niðurstaða óbyggðanefndar að þær styðji ekki að merki milli Stóru - Hnausa, Hamraenda og Faxastaða nái lengra norðvestur e n að [...] Á bls. 131 í úrskurði óbyggðanefndar segir síðan um niðurstöðu nefndarinnar um austurmerki ágreiningssvæðisins: i er fyrir að fara glöggum náttúrulegum skilum á borð við vatnaskil, sem eðlilegt er að styðjast við hér. Þegar svo háttar til hefur óbyggðanefnd í fyrri úrskurðum jafnan talið eðlilegast að draga beina línu milli efstu punkta á merkjum jarða hvorum megin og hefur sú niðurstaða verið staðfest af Hæstarétti. Fjallsbrúnir Botnsfjalls og Hamraendafjalls mynda að vísu nokkuð glögg skil í landslaginu, þótt ekki séu þar vatnaskil, en með því að draga beinar línur milli framangreindra efstu merkjapunkta er fjallsb 43. Stefnendur vilja benda á nokkur sjónarmið hvað þetta varðar. Fyrst vilja stefnendur undirstrika það sem kemur fram í úrskurðinum að merkjum sé ekki lýst milli þessara efstu merkjapunkta. Telja stefnendur ástæðu þess vera , og árétta, að almennt á þessu 8 svæði sé miðað við vatnaskil og fjallseggjar um efri merki jarða. Megi í því samhengi t.d. nefna jörðina Fossárdal sem eigi land til móts við jörðina Hamraenda. Hafi því almennt ekki þótt rík þörf á að skilgreina landamerki að því leyti í landamerkjabréfum á þeim tíma er þau voru rituð. 44. Um þetta megi einnig vísa til fyrrnefnds svars sýslumanns Snæfellsness - og Hnappadalssýslu við fyrirspurn Stjórnarráðs Íslands frá árinu 1920 um almenninga í sýslunni þar sem fram komi a ð lönd jarðanna norðan og sunnan Snæfellsnesfjallgarðsins jaðri hvarvetna saman á háfjallgarðinum að því er séð verði af landamerkjabók sýslunnar. 45. Þá telji stefnendur rangt metið hjá óbyggðanefnd að ekki hafi verið fyrir að fara glöggum náttúrulegum s kilum á borð við vatnaskil á svæðinu. Þvert á móti myndi hryggur Botnsfjalls að Náttmálahnúk og Brenningskúlum, að Jökulhálsi og Sandkúlum, eftir Rauðhrygg að Hamraendafjalli, í Grafarhnjúk og Þórishamar, mjög glögg landfræðileg skil, sem m.a. taki mið af vatnaskilum. Þá skipti Barná upp landinu upp á milli Stóru - Hnausa og Hamraenda. 46. Af orðalagi örnefnaskrár Kristjáns Eiríkssonar fyrir Hamraenda frá 20. maí 1977 sé ljóst að miða beri við Rauðhrygg, sem sé beint upp af Þórishamri, og eftir eggjum hans á vatnaskilum, að Barnárdrögum. Barnárdrög séu, skv. örnefnaskrá Lúðvíks Kristjánssonar fyrir Hamarenda, Stóru og Litlu - Hnausa skráðri árið 1935, inn með svokölluðum Kúlum (Sandkúlum) og sé því miðað við hæstu eggjar þeirra og þaðan í Barnárdrög. Þar sem Barná falli síðan niður úr Barnárdrögum sé Barnárgljúfur og því fylgt Barná allt frá upptökum hennar að svokölluðu Barnárauga. Í úrskurðinum hafi Barnárauga verið staðsett þar sem Barná fellur fram af hamrinum, eða foss Barnár í hamrinum. Stefnendur vilji þó benda á að ekki sé tekin afstaða til þess hvar farvegur Barnár hafi til forna verið, en í örnefnaskrá Kristjáns Eiríkssonar fyrir Hamraenda frá 20. maí 1977 komi fram að Barná sameinist nú Hamraendalæk neðan við Giljatungur í landi Stóru - Hnausa, en til forna hafi hún ekki runnið í þessum farvegi. Ljóst sé af framangreindu að töluverðu máli kunni að skipta að fá úr því skorið hvar ofangreindir hornpunktar séu nákvæmlega staðsettir. 47. Sérstaklega vilji stefnendur benda á að í úrskurðinum sé ekki tekin a fstaða til yfirlandskiptagjörðar Stóru - Hnausa, dagsettri 30. júlí 1968, þar sem m.a. komi fram um landamerki Stóru - Hn a usa að þau nái upp í af Löngulá . Í athugasemdum v ið örnefnaskrá Lúðvíks Kristjánssonar frá 19 35, ritað 1978, staðsetji Hálfdán Hannibalsson, Löngulág norðaustan Hnausahrauns, neðan Hrafnabjarga og Hnausahlíðar frá suðaustri til norðvesturs austan Hnausahryggja. Telja stefnendur ljóst af þessu að hér sé landamerkjum Stóru - Hnausa lýst langt inn fyri r það landssvæði sem óbyggðanefnd hafi í úrskurði sínum talið þjóðlendu. 9 48. Stefnendur telji því rétt að vatnaskil ráði merkjum, svo sem almennt sé á þessu svæði, og miða beri við þau og þá túlkun að miðað er við hvert regndropi fellur, sbr. úrskurð óbyg gðanefndar í máli nr. 4/2008. 49. Stefnendur telja einnig rétt að benda á nokkur sjónarmið hvað varðar upptök Hamraendalækjar, en í úrskurður óbyggðanefndar sé tekið mið af þeim punkti við afmörkun þjóðlendu á svæðinu. Óbyggðanefnd hafi staðsett upptök H amraendalækjar rétt austan við Barnárauga. Vísað sé í Hamraendalækjarupptök í landamerkjabréfum Hamraenda og Stóru - Hnausa, með mismunandi hætti, en ekki sé getið um nákvæma staðsetningu. Í landamerkjabréfi Stóru - Hnausa segi að landamerki milli Hamraenda og Stóru - Hnausa séu þar sem Barná falli úr hamrinum í stein, sem stendur við Hamraendalæk að austanverðu, og þaðan í upptök Hamraendalækjar. Í landamerkjabréfi Hamraenda segi að landamerki milli Faxastaða og Hamraenda séu úr Barnárauga sjónhending í stóran s tein, sem kallist Oddur og þaðan í Hamraendalækjarupptök. Í landamerkjabréfi Faxastaða sé merkjum að austanverðu (milli Faxastaða og Hamraenda) aðeins lýst úr fossinum í hamrinum í Móstein, en ekki minnst á Hamraendalæk. Að vestanverðu (milli Faxastaða og Stóru - Hnausa) sé merkjum aðeins lýst í Barnsá, sem renni landsuður og gjörir odd á landið, og beint niður til sjó s . Engin sérstök afstaða sé tekin í úrskurðinum til umrædds steins, en hann hafi verið staðsettur töluvert fyrir neðan ágreiningssvæðið. Af ofa ngreindu megi ráða að ekki eigi að draga beina línu úr Barnárauga í upptök Hamraendalækjar líkt og gert sé í úrskurði óbyggðanefndar. Gert sé ráð fyrir að línan sé dregin í umræddan stein fyrst og þaðan í upptök Hamraendalækjar. Af þeirri ástæðu telja stef nendur jafnframt ljóst að ekki sé verið að lýsa merkjum á milli þessara efstu merkjapunkta. 50. Loks vilja stefnendur benda á að engar heimildir séu fyrir því að hið umdeilda landsvæði teljist ekki tilheyra eignarlandi stefnenda, enda hafi það alltaf veri ð skilningur manna og umtalað að lönd á svæðinu lægju saman upp til fjalla. Hvergi finnist í landamerkjabréfum eða öðrum heimildum heimild fyrir því að þetta svæði teldist til eða ningar 51. Stefnendur byggja jafnframt á því að þeir og forverar þeirra hafi farið með ráðstöfun á öllum þeim heimildum og réttindum sem fylgja þeirri eign sem umrætt landsvæði er. Þá hafi þau nýtt umrædda eign til beitar, svo sem rakið sé í úrskurði óbyggðanefndar og fram hafi komið við skýrslutökur hjá óbyggðanefnd. 52. Notkun landsvæðisins í gegnum aldirnar hafi ekki verið með þeim hætti að það flokkist til svokallaðra almenningsafrétta, né heldur hafi það staðið almenningi frítt til afnota. Þvert á móti hafi umþrætt landsvæði verið nýtt af landeigendum eftir búskapa rháttum og aðstæðum á hverjum tíma, allt frá því að svæðið var numið til eignar. 10 53. Stefnendur vísa til þess að eignarréttur landeigenda að umþrættu landsvæði hafi verið virtur af öllum, m.a. af stefnda, frá ómunatíð, sem m.a. hafi lýst sér í því að þei r hafi getað bannað öðrum not eignarinnar. Eignarréttur stefnenda hafi verið virtur í öllum viðskiptum varðandi jörðina og því byggist eignarhaldið enn fremur á viðskiptavenju. 54. S tefnendur byggja á því að venjuréttur og hefðarreglur leiði til þeirrar niðurstöðu að umrætt landsvæði sé eign þeirra í skilningi 72. gr. stjskr. og 1. gr. samningsviðauka nr. 1 við MSE, en fullur hefðartími sé liðinn frá því að þeir hafi tekið landið til einkanota. Öll afnot og nytjar landsins séu háðar leyfi landeigenda, en da enginn notað landið með nokkrum hætti nema eigendur þess. 55. Stefnendur byggja m.a. á því að úr því að hefðarlög heimili eignarhefð lands, sem er í opinberri eigu, þeim mun fremur hljóti að vera unnt að hefða land sem ekki er eignarrétti háð. Ákvæði 1. gr. hefðarlaga frá 1905 sé ætlað að taka af öll tvímæli um að hefð verði unnin á verðmæti enda þótt það hafi verið opinber eign. 56. Talið hafi verið af fræðimönnum að eignarhefð verði unnin á landi, hvort heldur er afréttur eða almenningur, ef skilyr ðum hefðar er á annað borð fullnægt en að gera verði strangari kröfur um not ef um eigendalaust landsvæði er að tefla. Sjónarmiðum um hefð sé teflt fram til staðfestingar námi, þ.e. til þess að festa í sessi eignarrétt stefnenda. 57. Eigendur hafi farið m eð öll hefðbundin eignarréttindi jarðarinnar, sem m.a. hafi lýst sér í því að þeir hafi bannað öðrum not eignarinnar. Smölun sauðfjár hafi ætíð verið skipulögð af landeigendum en ekki opinberum aðilum, enginn hafi getað nýtt landið til beitar, hvað þá anna rs, nema með samningum við landeigendur. Þá hafi þeir borgað af allri eigninni lögboðin gjöld, þ.m.t. eignarskatta. ------ 58. Ítrekað er að 1. gr. samningsviðauka nr. 1 við MSE sé hluti af íslenskum rétti og íslenskum dómstólum beri að taka mið af þeim sjónarmiðum sem lögð eru til grundvallar af Mannréttindadómstól Evrópu (MDE) við mat á því hvort um sé að ræða eign sem nýtur verndar 1. gr. samningsviðauka nr. 1 við MSE. 59. Hafa beri í huga að hugtakið eign í skilningi 1. gr. samningsviðauka nr. 1 vi ð MSE hafi af MDE verið túlkað á þá leið að það hafi sjálfstæða merkingu. Með sjálfstæðri merkingu sé átt við að við mat á því hvort í tilteknu máli sé um að ræða eign sem nýtur verndar 1. gr. þurfi að kanna hvort svo sé samkvæmt innanlandsrétti þess ríkis , sem í hlut á. Skortur á slíkri vernd að landsrétti ráði hins vegar ekki alltaf úrslitum um hvort um eign sé að ræða í skilningi 1. gr. Þannig geti verið um að ræða eign í skilningi ákvæðisins þótt dómstólar viðkomandi aðildarríkis hafi ekki talið að um e ign væri að ræða samkvæmt innanlandsrétti þess ríkis. 11 60. Hér sé það mat MDE með tilliti til atvika í hverju máli fyrir sig sem ráði för. MDE hafi ítrekað áréttað að við mat þetta beri að líta til allra atvika máls í heild sinni. Þannig hafi dómstóllinn bæði litið til staðreynda og lagalegra atriða. Við mat þetta hafi í ákveðnum málum ráðið úrslitum hvernig farið hafði verið með umrædda eign í framkvæmd, sérstaklega í lögskiptum og hvaða traust menn báru til þeirrar framkvæmdar. Þá hafi framkoma handhafa ríkisvaldsins í garð eigenda einnig skipt máli. Í þeim málum þar sem komið hefur verið fram við einstaklinga/lögaðila sem réttmæta eigendur ákveðinna eigna hafi slík framkoma verið talin vekja ákveðnar væntingar hjá þeim aðilum um löglegt eignarhald sitt á þeim eignum. Af þessu megi ráða að afskipti og afskiptaleysi ríkisvaldsins skipti máli við þetta sönnunarmat. 61. Þannig hafi MDE lagt til grundvallar að væntingar einstaklinga eða lögaðila til að njóta eigna sinna séu verndaðar af 1. gr. samningsviðauka nr. 1 við MSE ef þær eru byggðar á sanngjörnu og réttlætanlegu trausti á réttargerning, sem sé tengdur við eign arréttindi og hefur áreiðanlegan lagagrundvöll. 62. Í úrskurði sínum hafi óbyggðanefnd horft fram hjá því að ríkið hafi í gegnum tíðina farið með ríkisjörðina Arnarstapa í samræmi við að hún sé undirorpin beinum eignarrétti ríkisins upp að vatnaskilum. J örðin Arnarstapi liggi upp að vatnaskilum með sambærilegum hætti og Hellnar og aðrar jarðir á svæðinu sem óbyggðanefnd úrskurði að hluta þjóðlendur með úrskurði sínum. Meðal annars hafi ríkið leigt út lóðir á efra svæði Arnarstapa til námureksturs á Jökulh álsinum, en um það sé fjallað á bls. 34 - 36 í úrskurði nefndarinnar. Óbyggðanefnd ákvarðaði efri hluta jarðarinnar Arnarstapa sem þjóðlendu með úrskurði sínum, eins og aðrar jarðir sem líkt er farið um á svæðinu. 63. Í samræmi við framangreinda afstöðu rík isins til eignarhalds á jörðinni Arnarstapa hafi lögmaður íslenska ríkisins lagt fram minnisblað frá Ríkiseignum, dagsett 25. febrúar 2019, um afmörkun Arnarstapa á Snæfellsnesi, við aðalmeðferð málsins fyrir óbyggðanefnd. Í minnisblaðinu kemur fram að Arn arstapi hafi verið í samfelldri eigu stjórnvalda á Íslandi frá árinu 1556 þegar Danakonungur hafi tekið jörðina eignarnámi af Helgafellsklaustri í kjölfar siðaskiptanna. Þar segir jafnframt að landamerkjalýsingar jarðarinnar frá 1887 á austur - og vesturmör kum nái frá sjó og upp í fjallshlíðar en lýsi ekki hvernig mörkum sé háttað þar fyrir ofan eða á milli efstu punkta í austri og vestri. Litið sé svo á að landamerkjalínur frá efstu punktum í austri og vestri haldi áfram í beina stefnu upp í jökulrætur, end a hafi verið við það miðað í viðræðum milli Ríkiskaupa og Snæfellsbæjar árið 2003. Með minnisblaðinu fylgdi uppdráttur þar sem landamerki Arnarstapa eru teiknuð upp að jaðri Snæfellsjökuls. Þetta sé rakið í úrskurði óbyggðanefndar á bls. 121, en þar komi j afnframt fram að lögmaður ríkisins hafi sagt við aðalmeðferð, að upplýsingarnar breyttu ekki afstöðu íslenska ríkisins í málinu og að kröfugerð þess um að svæðið teldist þjóðlenda væri því óbreytt. Af þessu megi ráða að viðhorf ríkisins til jarðarinnar haf i fram að þessu falist í því að land Arnarstapa sé eignarland upp að vatnaskilum, eða nái upp að jökli. 12 64. Sé meðferð stefnda, íslenska ríkisins, á jörðinni Arnarstapa í gegnum tíðina og viðhorf ríkisins til eignarréttarlegrar stöðu jarðarinnar, sem eins sé farið um og Hellna og aðrar jaðrir á svæðinu í sambærilegri stöðu varðandi legu og lýsingar á landame rkjum, til þess fallin að vekja lögmætar væntingar hjá stefnendum og öðrum landeigendum á svæðinu til þess að jarðir þeirra séu undirorpnar beinum eignarrétti upp að vatnaskilum. 65. Venjuréttur, lögmætar væntingar og hefð falli hér saman og eigi að leið a til þess að öll þau réttindi sem fylgi umræddri eign tilheyri stefnendum, en þeir og fyrri eigendur Hellna hafi nýtt þau réttindi öldum saman. Sú viðtekna meginregla gildi í eignarrétti að ein eignarheimild getur stutt aðra. Hefð, venjuréttur og lögmætar væntingar styrki enn frekar þann rétt sem tiltekinn er í þinglýstum eignarheimildum. 66. Í ljósi ofangreindra heimilda telja stefnendur að þeir, með hliðsjón af framangreindum gögnum og fyrirliggjandi upplýsingum um staðhætti, gróðurfar og nýtingu, hafi réttmæta ástæðu til að ætla að það svæði sem lýst er í landamerkjabréfum þeirra sé fullkomin eign þeirra. 67. Með vísan til þess er að framan er rakið telja stefnendur að óbyggðanefnd hafi metið ranglega sönnunarögn málsins og ekki beitt lögum um réttará greininginn með réttum hætti. Beri því að ógilda úrskurð nefndarinnar. ------- 68. Auk þess telja stefnendur að þau hafi sannað beinan eignarrétt sinn að umræddu landi með framlagningu ofangreindra heimildarskjala, en íslenska ríkið hafi ekki sýnt fr am á að það sé þjóðlenda. 69. Í þessu ljósi verði þjóðlendulög ekki skýrð á þá leið að stefnendur þurfi að sýna frekar fram á en þegar hafi verið gert að umrætt landsvæði, eins og það er afmarkað í landamerkjabréfum, sé utan þjóðlendu. 70. Stefnendur tel ja að tilgangurinn með lögum um þjóðlendur hafi fyrst og fremst verið sá að gera ríkið þinglýstan eiganda þeirra landsvæða sem enginn hefur skjöl fyrir að hann eigi, en svo hátti til um hluta afrétta og jökla á miðhálendi Íslands. Óbyggðanefnd eigi að finn a út hver þessi eigendalausu svæði séu. Land Hellna sé hins vegar ekki eigendalaust, sbr. ofangreind heimildarskjöl. Í ákvæði 1. gr. þjóðlendulaga komi einmitt sem háð er Stefnendur halda því fram að svo sé með umþrætt landsvæði sem þau hafa þinglýstar eignarheimildir fyrir. 71. Óumdeilt ætti að vera að þrætusvæðið sé innan upphaflegs landnáms. Það standi því stefnda nær að sýna fram á og sanna að beinn eignarréttur á þessu landi hafi fallið niður. 13 Sú óhóflega sönnunarbyrði sem óbyggðanefnd leggi á stefnendur með því að krefjast sannana um framsal eignarréttar á landinu allt frá landnámi standist ek ki eignarréttarákvæði stjórnarskrár né heldur mannréttindasáttmála Evrópu. 72. Stefnendur vísa til þess að landamerkjabréf fyrir jörðina hafi verið gerð í fullu samræmi við þágildandi landamerkjalög. Þannig séu þau gerð af handhafa opinbers valds. Í yfi r hundrað ár hafi verið á þeim byggt. Stefnendur hafi haft lögmætar væntingar til þess að svæðið sé eignarland. 73. Þá hafi íslenska ríkið látið óátalið í allan þennan tíma að vefengja réttmæti eignaheimildir jarðanna, s.s nú hafi verið gert. 74. Þá ho rfi óbyggðanefnd framhjá því að sambærileg lönd, sem standa norðan og vestan við vatnaskil þau sem um ræðir, séu viðurkennd eignarlönd. Þrætusvæðið eigi að falla í sama flokk, enda sambærilegt land að gæðum og að uppruna og eignarréttur sambærilega skráður . 75. Stefnendur vísa til þess að það sé almenn lagaregla á Íslandi að beinn eignarréttur að jörð teljist sannaður með framvísun þinglesinnar eignarheimildar, sem styðst við eldri eignarheimildir, og frá þeirri reglu verði ekki vikið nema sá, sem vefengir réttmæti eignarheimildarinnar, sýni fram á betri rétt sinn eða annarra eða að eignarheimildin sé haldin slíkum göllum að hún verði ekki lögð til grundvallar dómi í máli um eignarréttinn. Slíkt eigi alls ekki við hér, enda byggist eignatilkall stefnenda á aldagömlum heimildum. 76. Mismununin sé í því fólgin að óbyggðanefnd geri hér aðra og ríkari sönnunarkröfu til eigenda Stóru - Hnausa, en til sönnunar um eignarrétt að öðrum fasteignum í landinu almennt. Sönnunarkrafa óbyggðanefndar sé óljós, ógagnsæ, ófyrirsjáanleg og tilviljuna rkennd og bitni einungis á stefnendum sem og öðrum þeim eigendum landa, sem íslenskar ríkið geri eignartilkall til á grundvelli þjóðlendulaga en ekki á öðrum fasteignareigendum í landinu. Við mat á þessu beri m.a að hafa í huga að hvorki í texta þjóðlendul aganna né í undirbúningsgögnum laganna sé neitt sem bendi til að það hafi verið markmið löggjafans eða vilji, að þeir landeigendur, sem áttu þinglýstar og þar með sannaðar eignarheimildir að löndum sínum skv. almenum sönnunarreglum, yrðu sviptir eignarétti ndum sínum. Hvorki hlutlæg né huglæg túlkun laganna leiði til slíkrar niðurstöðu. 77. Hæstiréttur Íslands hafi í öðru samhengi orðað þá reglu, að mannréttindi sem verndar njóti verði ekki skert nema fyrir því sé skýr regla í settum lögum og reglan samræ mist ákvæðum stjórnarskrár. Slíkt ákvæði sé ekki að finna í þjóðlendulögum, enda hafi ekkert komið fram við meðferð frumvarps til þjóðlendulaga á Alþingi, sem bendi til að stefnt hafi verið að því að svipta eigendur afrétta eignarrétti sínum. Framangreindu r úrskurður óbyggðanefndar sé því brot á vernduðum rétti stefnenda skv. 1 . gr. samningsviðauka nr. 1, sbr. 14. gr. MSE. 14 78. Stefnendur telja þá að málsmeðferð óbyggðanefndar brjóti gegn 6. gr. MSE um rétt til réttlátrar málsmeðferðar fyrir stjórnvöldum o g dómi. Verði í lögum eða dómafordæmum mótaðar reglur um svo þunga sönnunarbyrði, einkum í dómsmálum borgaranna gegn ríkisvaldinu vegna mannréttindabrota þess, að útilokað sé eða nánast útilokað að borgararnir geti uppfyllt sönnunarkröfurnar, þá jafngildi það því að útilokað sé að þeir fái mannréttindi sín viðurkennd gagnvart ríkisvaldinu. Í umræddum úrskurði hafi óbyggðanefnd lagt svo þunga sönnunarbyrði á herðar stefnendum um sönnun á stofnun og framsali eignarréttar að þeim sé ókleift að standa undir he nni. Með slíkum reglum um sönnunarbyrði um eignarrétt að landi, sem stefnendur og forverar þeirra hafi einir nýtt um aldir athugasemdalaust, sé komið í veg fyrir að þeir njóti réttlátrar málsmeðferðar fyrir stjórnvöldum. 79. Það leiði af 6. gr. MSE og s kilyrðinu um réttláta málsmeðferð að úrskurðaraðilum sé skylt að rökstyðja niðurstöður sínar. Krafan um rökstuðning þjóni margvíslegum tilgangi, m.a. til að sýna aðilum máls fram á að röksemdum þeirra hafi verið veitt athygli, að gefa aðilum kost á að áfrý ja máli til æðra dómstóls og gefa æðri dómstól færi á að endurskoða áfrýjaðan dóm. Stefnendur hafi ástæðu til að ætla að óbyggðanefnd hafi ekki haft til hliðsjónar niðurstöðu sinni röksemdir þeirra byggðar á eignarréttarákvæði MSE. Ítrekað í skriflegum sem munnlegum málflutningi fyrir óbyggðanefnd vísuðu stefnendur til sjónarmiða byggðra á MSE. Í forsendum sínum fyrir niðurstöðu sinni sé ekki einu orði vikið að framangreindum röksemdum. Þar sem nefndin hafi ekki tekið afstöðu til fyrrnefndra meginröksemda í málflutningi stefnenda hafi þeir ekki notið réttlátrar málsmeðferðar fyrir stjórnvöldum, svo sem þeim sé áskilið í 6. gr. MSE. 80. Að framangreindu virtu telji stefnendur að óbyggðanefnd hafi metið ranglega sönnunargögn málsins og lagt óhóflega sönnunar byrði á stefnendur sem ekki fái staðist jafnræðisreglu stjórnarskrárinnar og MSE. Beri því að ógilda úrskurð nefndarinnar. Málsástæður og lagarök stefnda 81. Af hálfu stefnda er á því byggt að Snæfellsjökull og allt landsvæðið sunnan og austan Snæfellsjök uls , sbr. afmörkun í úrskurðarorðum óbyggðanefndar, þ. á m. það afmarkaða svæði sem dómkrafa stefnenda tekur til, sé svæði utan eignarlanda og teljist því þjóðlenda í skilningi 1. og 2. gr. laga nr. 58/1998 og í samræmi við úrskurð óbyggðanefndar. 82. Að mati stefnda sé ljóst að allt landsvæðið sé utan landamerkja aðliggjandi jarða, þ. á m. jarðarinnar Stóru - Hnausa. 83. Einnig megi ráða af heimildum að landsvæðið hafi aldrei verið undirorpið beinum eignarrétti og að nýting þess hafi ekki verið með þeim hætti. Hvíli því ótvírætt á stefnendum að sýna fram á og sanna stofnun og tilvist beins eignarréttar á svæðinu, en slík sönnun hafi ekki tekist að mati stefnda. 15 84. Þrátt fyrir að ágreiningur máls þessa varði einungis það afmarkaða svæði sem dómkrafa stef nenda taki til sé í greinargerð að nokkru fjallað heildstætt um allt það landsvæði sem úrskurðað var þjóðlenda í tilvísuðum úrskurði óbyggðanefndar. Að því marki sem við eigi sé fjallað sérstaklega um það afmarkaða svæði sem dómkrafa stefnenda taki til og heimildir um Hellnajarðir. 85. Stefndi geri forsendur og niðurstöður óbyggðanefndar að sínum til stuðnings sýknukröfu. Úrskurður óbyggðanefndar sé byggður á umfangsmikilli upplýsingaöflun og rannsóknum nefndarinnar, kerfisbundinni leit hennar að gögnum, f ramlögðum skjölum málsaðila, sem og skýrslum sem gefnar voru fyrir nefndinni. 86. Í úrskurði óbyggðanefndar sé réttilega bent á að við úrlausn málsins reyni fyrst og fremst á túlkun fyrirliggjandi heimilda um merki þeirra jarða sem liggi að því landsvæði sem úrskurðað var þjóðlenda. 87. Stefndi byggi enda afmörkun þjóðlendukröfulínu á túlkun heimilda um landamerki aðliggjandi jarða, þannig að svæði utan þeirra teljist þjóðlenda. Gagnaðilar stefnda, þ. á m. stefnendur, telji hins vegar að jarðir þeirra nái inn á landsvæðið. Þessu til samræmis sé í úrskurði óbyggðanefndar að finna ítarle ga umfjöllun um fyrirliggjandi heimildir um landamerki aðliggjandi jarða og afstaða tekin til þess hvort merki þeirra teljist ná inn á þjóðlendukröfusvæðið. 88. Óbyggðanefnd hafi komist að þeirri niðurstöðu, sem fyrr segir, að þjóðlendukröfusvæði stefnda væri allt utan landamerkja aðliggjandi jarða, að frátöldum tveimur svæðum. Annars vegar taldist land jarðanna Miðvalla og Hellna ná aðeins norður fyrir suðurmörk þjóðlendukröfulínu stefnda vegna landsvæðisins sunnan og austan Snæfellsjökuls skv. heimildum um landamerki þessara jarða. Kröfulína stefnda hafði að þessu leyti verið dregin beint úr punkti í Stagfelli í punkt í norðvestanverðu Stapafelli. Að teknu tilliti til þessa hafi þjóðlendumörk verið að þessu leyti ákvörðuð svo, sbr. úrskurðarorð, bls. 139 - Norðurgil sem blasir við úr Djúpugróf. Þaðan er línan dregin beint í merkjastrípu (stóran ná inn f yrir austurmörk þjóðlendukröfusvæðis stefnda vegna landsvæðisins sunnan og austan Snæfellsjökuls skv. heimildum um landamerki þessara jarða, þ.e. að fjallsbrúninni við Þórishamar. Kröfulína stefnda hefði að þessu leyti verið dregin frá upptökum Hamraendalæ kjar, þaðan sjónhending í Þrísteina og þaðan beint norður yfir Grafarhnjúk. Að teknu tilliti til þessa hafi þjóðlendumörk að þessu leyti verið ákvörðuð svo, sbr. úrskurðarorð, bls. 139 - stefnu í úrskurðarkorti óbyggðanefndar, þar sem mörk þjóðlendu og afréttar (rauð og græn lína) víkja frá þjóðlendukröfulínu (blá lína). 16 89. Þar sem ágreiningur hafi aðeins staðið um afmö rkun jarðanna hafi að mati óbyggðanefndar ekki verið talin þörf á að fjalla nánar um eignarréttarlega stöðu þessara tveggja svæða. Hafi því verið hafnað að á þessum tveimur svæðum væri þjóðlenda og þau talin eignarlönd. Sé sú niðurstaða endanleg. 90. Að öðru leyti þótti það ekki eiga sér stoð í fyrirliggjandi heimildum að landamerki aðliggjandi jarða næðu inn á þjóðlendukröfusvæði stefnda. Var því komist að þeirri niðurstöðu að þjóðlendukröfusvæðið, þ.e. landsvæðið sunnan og austan Snæfellsjökuls o g Snæfellsjökull allur, væri allt utan landamerkja aðliggjandi jarða. ------- 91. Að því er sérstaklega varði landamerki jarðarinnar Stóru - Hnausa, og þar með það afmarkaða svæði sem dómkrafa stefnenda taki til, þá hafi óbyggðanefnd talið að heimildir um merki milli jarðanna Grímsstaða, Litlu - Hnausa og Stóru - Hnausa styddu ekki að merki jarðanna næðu lengra til vesturs en í Rauðfeldargjá, svo sem miðað var við í þjóðlendukröfu stefnda. 92. Jafnframt að heimildir um merki milli jarðanna Stóru - Hnausa, Hamr aenda og Faxastaða, styddu ekki að merki þeirra jarða næðu lengra en að Barnárauga (foss Barnár í hamrinum eða þar sem Barná fellur fram af hamrinum), svo sem miðað hafi verið við í þjóðlendukröfu stefnda. Þar sem merkjum á milli þessara efstu merkjapunkta , Rauðfeldargjár og Barnárauga, væri ekki lýst í fyrirliggjandi heimildum og ekki væri fyrir að fara glöggum náttúrulegum skilum á borð við vatnaskil, sem eðlilegt væri að styðjast við, taldi óbyggðanefnd eðlilegast að draga beina línu milli þessara efstu punkta á merkjum jarða hvorum megin. Væri það í samræmi við það sem gert hefði verið í úrskurði nefndarinnar í máli nr. 8/2003 og staðfest af Hæstarétti í dómi réttarins í máli nr. 79/2007.. Þjóðlendumörk eru því að þessu leyti ákvörðuð svo, sbr. úrskurðar orð, bls. 139 - 93. Óbyggðanefnd hafi þannig ekki fallist á það með stefnendum að merki jarðarinnar St óru - Hnausa næðu svo langt norður og inn á þjóðlendukröfusvæði stefnda eins og gert sé ráð fyrir í dómkröfu stefnenda, er geri ráð fyrir að merki jarðarinnar séu frá það an í Barná á vatnaskilum (6), eftir ánni í Barná þar sem hún fellur fram af hamrinum 94. Að teknu tilliti til niðurstöðu óbyggðanefndar um landamerki aðliggjandi jarða gagnvart landsvæðinu sunnan og austan Snæfellsjökuls hafi ekki verið talin ástæða til að kanna sérstaklega heimildir um afmörkun sömu jarða gagnvart Snæfellsjökli. Ljóst væri að umræddar jarðir ættu ekki land upp á jökulinn. 17 95. Um mat óbyggðanefndar á eignarréttarlegri stöðu landsvæðisins sunnan og austan Snæfellsjökuls sem taldist utan landamerkja aðliggjandi jarða, sbr. framangreint, vísist til bls. 132 - 140 í úrskurði nefndarinnar. Einnig vísist til umfjöllunar um eignarréttarlega stöðu Snæfellsjökuls á bls. 140 - 145. Séu þar raktar þær takmörkuðu heimildir sem liggi fyrir um nýtin gu svæðisins og ráðstafanir á hlutum þess. Hafi það verið niðurstaða óbyggðanefndar að fyrirliggjandi heimildir styddu ekki að svæðið væri undirorpið beinum eignarrétti. Snæfellsjökull og landsvæðið sunnan og austan Snæfellsjökuls væri því þjóðlenda. 96. Stefndi telur niðurstöðu óbyggðanefndar rétta og vísar til hennar og forsendna hennar til stuðnings sýknukröfu. 97. Af hálfu stefnda sé þá á því byggt að landsvæðið sunnan og austan Snæfellsjökuls og Snæfellsjökull sjálfur, þ. á m. það afmarkaða svæði se m dómkrafa stefnenda tekur til, hafi verið utan landnáms. Af fyrirliggjandi frásögnum Landnámu verði engar afdráttarlausar ályktanir dregnar um að landnám hafi náð til svæðisins og því ósannað að það hafi verið numið í öndverðu. 98. Verði beinn eignarrétt ur talinn hafa stofnast í öndverðu með námi er á því byggt að sá beini eignarréttur, sem þannig kann að hafa stofnast, hafi síðar fallið niður og svæðið verið tekið til takmarkaðra nota, svo sem afréttarnota. 99. Að mati stefnda standi engin rök til þess að líta svo á að landamerki jarðarinnar Stóru - Hnausa nái lengra en miðað var við í úrskurði óbyggðanefndar, þ.e. að línu sem dregin er á milli Rauðfeldargjár og Barnárauga. Hvað þá að rök standi til þess að líta svo á að landamerki jarðarinnar nái eins lan gt norður og gert er ráð fyrir í dómkröfu stefnenda. 100. Í fyrirliggjandi heimildum séu efstu merkjapunktar annars vegar Rauðfeldargjá hvað varðar jarðirnar Grímsstaði, Litlu - Hnausa og Stóru - Hnausa og hins vegar Barnárauga hvað varði jarðirnar Stóru - Hna usa, Hamraenda og Faxastaði. Við þá merkjapunkta hafi verið miðað við framsetningu þjóðlendukröfu stefnda og í úrskurði óbyggðanefndar, og lína dregin þeirra á milli, sbr. framangreint. Vísast hér til heimilda um landamerki nefndra jarða sem fjallað sé sé rstaklega um á bls. 124 - 127 í úrskurði óbyggðanefndar. 101. Ekki sé unnt að fallast á með stefnendum að miða beri við að merki jarðarinnar Stóru - Hnausa nái allt að merkjum jarðarinnar Fossárdals, eða að miða beri við vatnaskil og/eða fjallseggjar, eða að merki jarðarinnar nái að öðru leyti svo langt sem haldið er fram í stefnu. Ekkert í fyrirliggjandi heimildum um merki jarðarinnar eða annarra jarða, eða öðrum heimildum, gefi tilefni til að ætla að svo sé. 102. Í stefnu sé vísað til svars sýslumanns Snæfe llsness - og Hnappadalssýslu, frá 15. janúar 1920, við fyrirspurn Stjórnarráðs Íslands um almenninga í sýslunni, þar sem segir að í sýslunni séu engir almenningar, heldur eingöngu heimalönd. Þá komi fram í lýsingu 18 á Breiðavíkurprestakalli í Sýslu - og sóknal hins vegar að líta að fyrrgreindar eldri heimildir um landamerki jarða á svæðinu styðji ekki að jarðirnar nái inn á það svæð i sem úrskurðað var þjóðlenda og að á svæðinu hafi einungis verið heimalönd jarða. 103. Að því er varði tilvísanir í stefnu til örnefnaskráa sé á það bent að örnefnaskrár séu í eðli sínu einhliða lýsingar einstaklinga á örnefnum og staðháttum á tilteknum svæðum sem safnað hafi verið af Örnefnastofnun og síðar stofnun Árna Magnússonar í íslenskum fræðum. Slíkar skrár geti vissulega komið til skoðunar þegar staðsetning tiltekins örnefnis eða kennileitis sé óljós eða um hana deilt. Örnefnaskrár verði hins ve gar ekki lagðar til grundvallar beinum eignarrétti að landi. Eigi það ekki síður við þegar eldri heimildir renni ekki stoðum undir þær ályktanir sem kunna að vera dregnar af örnefnaskrám um beinan eignarrétt. 104. Hið sama eigi við um aðrar heimildir sem vísað sé til í stefnu, þ.e. þær geti ekki talist styðja að landamerki Stóru - Hnausa eða annarra jarða á svæðinu nái lengra en miðað hafi verið við í úrskurði óbyggðanefndar. 105. Að því er varðar aðrar heimildir vísist til umfjöllunar í úrskurði óbyggðan efndar, m.a. 5. kafla í úrskurðinum, þar sem heimildir um sögu landsvæðisins eru raktar. Ljóst sé að heimildir um landsvæðið og nýtingu þess séu takmarkaðar. Þær heimildir sem þó liggi fyrir gefi ekki annað til kynna en að merki jarða séu með þeim hætti se m gengið sé út frá í úrskurði óbyggðanefndar, og að síðan hafi tekið við svæði sem ekki sé undirorpið beinum eignarrétti, heldur hafi verið nýtt sem afréttur og til annarra takmarkaðra nota. 106. T il viðbótar framangreindu byggir stefndi á því að staðhætt ir, gróðurfar og fjarlægðir á svæðinu styðji ekki kröfu stefnenda um að merki jarða nái lengra en miðað var við í úrskurði óbyggðanefndar. Um þessi atriði vísast til bls. 98 í úrskurði óbyggðanefndar. Takmarkaðar heimildir um nýtingu svæðisins renni heldur ekki stoðum undir kröfu stefnenda. 107. Áréttað sé að öllum málsástæðum stefnenda sé mótmælt, þ. á m. málsástæðum er lúta að venjurétti, hefðarreglum og réttmætum væntingum. Ekki hafi verið fallist á slík sjónarmið í dómaframkvæmd og sé ekki unnt að líta svo á að þau styðji kröfu stefnenda um beinan eignarrétt. 108. Að því er sérstaklega varði málsástæðu stefnenda um beinan eignarrétt á grundvelli hefðar þá liggi engar heimildir fyrir um að á umþrættu svæði hafi verið búseta, auk þess sem ekkert liggi fyrir um að umráðum landsins hafi verið þannig háttað að þau g eti talist uppfylla kröfur 2. gr. hefðarlaga nr. 46/1905 um óslitið eignarhald á fasteign. Geti beinn eignarréttur að umþrættu svæði því ekki hafa stofnast fyrir hefð eftir gildistöku hefðarlaga nr. 46/1905. Í því sambandi verði og tekið fram að fyrir gild istöku hefðarlaga 19 nr. 46/1905 hafi ekki verið unnt að stofna til eignarréttar á grundvelli hefðar. Þá hafi hefðbundin afréttarnot og önnur takmörkuð not ekki verið talin nægjanleg ein og sér til að hefða beinan eignarrétt að afréttum eða öðrum svæðum utan landamerkja jarða. 109. Að því er varði umfjöllun í stefnu um ríkisjörðina Arnarstapa, viðhorf ríkisins um að eignarland jarðarinnar hafi náð að jökli og útleigu lóða til námureksturs, þá sé þeim sjónarmiðum stefnenda sem þar komi fram mótmælt. Vísist í því sambandi til umfjöllunar þar að lútandi í úrskurði óbyggðanefndar. Niðurstaða 110. Mál þetta er rekið samhliða þremur öðrum afar sambærilegum málum eins og rakið er í inngangi. Þær jarðir sem þar eiga í hlut eru að mestu leyti samliggjandi utan þess a ð jörðin Arnarstapi, sem er í eigu stefnda er á milli Miðvalla og Hellna annars vegar og Stóru - Hnausa og Hamraenda hins vegar eins og rakið er. Um tilkall þessara jarða til þess landsvæðis sem um er deilt er að langmestu leyti vísað til sömu röksemda og að miklu leyti jafnframt til sömu heimilda. Að því leyti verða úrlausnir dómsins í málunum keimlíkar en þó vitaskuld sérstaklega fjallað um sérsjónarmið sem gilda í hverju máli. Er þetta í samræmi við rekstur málsins fyrir óbyggðanefnd og einnig hér fyrir dó mi þótt eðli máls samkvæmt sé rekið sérstakt mál hér fyrir dómi um hverja jörð fyrir sig. 111. Stefnendur byggja aðallega á því að land það sem hér er deilt um hafi frá landnámi verið beinum eignarrétti háð og sá eignarréttur hafi haldist allt til dagsin s í dag. Niðurstaða óbyggðanefndar í málinu og dómkröfur stefnda ef á þær verður fallist brjóti því ótvírætt gegn eignarréttarákvæði stjórnarskrár í 72. grein. 112. Í forsendum úrskurðar óbyggðanefndar sem hér er til umfjöllunar vísar nefndin m.a. til þe ss að í fyrri úrlausnum nefndarinnar hafi hún byggt á því að skýrar frásagnir Landnámu hafi sönnunargildi um tilvist eignarréttar en hins vegar hafi verið talið hæpið að af takmörkuðum lýsingum í Landnámu verði afdráttarlausar ályktanir dregnar um hvort í öndverðu hafi verið stofnað til eignarréttar yfir landsvæði með námi. Nefndin telur slík sjónarmið fá stuðning til að mynda í dómi Hæstaréttar frá 28. september 2006 í máli nr. 497/2005. Þá eru raktar frásagnir Landnámu sem varðað geti landsvæði það sem hé r er til umfjöllunar. Ekki er ástæða til að rekja þá umfjöllun hér en af henni dró nefndin þá ályktun að af frásögnunum yrði ekki ráðið hvort ágreiningssvæðið hafi verið numið. Dómurinn fellst á þá niðurstöðu og telur að frásagnir í Landnámu leggi ekki gru nn sem á er byggjandi við ákvörðun á því hvar eignarréttur yfir svæðinu liggur í dag. Heimildir eru fremur takmarkaðar og þar vegur þungt að ekki kemur fram í þeim frásögnum hversu hátt til fjalla landnám hafi náð. Í því sambandi vekur sérstaka athygli að hvergi er í lýsingum varðandi þær fjórar jarðir sem vísað er til hér að framan vísað til þess að jökull, þ.e. Snæfellsjökull, ráði með einhverjum hætti merkjum, þótt afar veikar vísbendingar komi fram um það í eldri heimildum varðandi Laugarholt, sem er hl uti Hellnajarða, sbr. framangreint, en í Jarðabók Árna og Páls hafi þess verið getið að Laugarbrekka, ein Hellnajarða, hafi átt afrétt uppi undir jökli. Áhrif þessa á úrlausn 20 málanna, gætir reyndar síður varðandi jarðirnar Hamraenda og Stóru - Hnausa þótt ek ki sé óvarlegt að álykta að jökullinn hafi teygt sig lengra inn á það ágreiningssvæði við Landnám án þess að það skipti höfuðmáli. 113. frá 1887, sé átt við upp á hæstu fjallseggjar og vatnaskil á jöklinum. Jökulsins er þó hvergi getið í heimildum um merki jarðanna, sbr. framangreint. Það er hins vegar að mati dómsins eðli máls samkvæmt iðulega gert í landamerkjabréfum jarða sem liggja að Snæfellsjökli vestan við ágreiningssvæðið og að norðanverðu eða þar getið örnefna í jökulbrúninni. Alvanalegt var samkvæmt gögnum málsins á þessum slóðum að lýsa merkjum í Snæfellsjökul berum orðum þar sem landeigendur töldu sig á annað borð eiga land að honum. Dómur telur þetta gefa afar sterkar vísbendingar um að merki jarðanna hafi ekki náð upp að jökli þar sem það á við í framangreindum málum og ekki upp að hæstu fjalls eggjum og vatnaskilum þar sem það gæti átt við. Ekki verður þannig fallist á að snúa þessari stöðu við líkt og stefnendur telja rétt og ganga þannig út frá því að fjarvera þessara lýsinga skýrist af því að þær hafi þótt óþarfar vegna þess hversu sjálfsagða r þær hefðu verið. Það hlýtur að teljast síðri skýringarkostur í ljósi þess að hugur eiganda landsvæðis hlýtur ætíð að standa til þess að gera hlut sinn stærri frekar en minnka hann, eigi hann þess kost á grundvelli sæmilega traustra heimilda. 114. Telja verður þannig að eins og staðhættir eru á því svæði sem til úrlausnar er hefði í öllum tilvikum og allt frá Landnámi og til síðari tíma átt að blasa við að nota þessi augljósu og nokkuð varanlegu kennileiti og kennimörk frá náttúrunnar hendi til að lýsa l andamerkjum jarðanna. Að þetta skyldi hvergi gert með skýrum hætti í gögnum málsins bendir eindregið til þess að eignarland jarðanna hafi ekki náð lengra en þvert á móti sannarlega má ráða af lýsingum merkja, sbr. síðari umfjöllun. 115. Stefnendur hafa að mati dómsins ekki lagt fram gögn eða rökstutt það að þessar ályktanir óbyggðanefndar séu rangar. Dómurinn telur enda enga ástæðu til annars en að slá því föstu að lýsingar í Landnámu eða síðari heimildum geti engan veginn ráðið úrslitum í máli þessu og sa nni þannig ekki með beinum hætti eignarrétt stefnenda eða heimildarmanna þeirra á hinu umþrætta landi frá öndverðu. Stefnendur verða að bera hallann af því að sú sönnun hefur ekki tekist. 116. Þá verður ekki talið að draga megi þær ályktanir af fyrri lýs ingum, með heimfærslu til staðhátta og fjarlægða, að hið umþrætta svæði sem hér er deilt um hafi verið eignarland að einhverju eða öllu leyti. Ræður þar nokkru framangreint sem aftur skal tíundað, að hvergi þannig að skipti máli er vísað til jökuls í þeim heimildum til ákvörðunar á efri mörkum þeirra jarða sem í hlut eiga í framangreindum málum. Einnig háttar svo til að fjallsbrúnir mynda nokkuð skörp skil milli fjalllendis og láglendis á þessu svæði. Vísun til fjalla í landamerkjalýsingum virðist því vísa miklu fremur til þeirra fjallsbrúna en til jökuls eða vatnaskila. Er það einnig svo að í landmerkjalýsingum á milli þeirra jarða sem hér eiga í hlut, sem og lýsingum á mörkum þeirra gagnvart aðliggjandi jörðum, er vísað 21 gegnumsneitt í kennileiti við mörk þ ess landsvæðis sem óbyggðanefnd úrskurðaði sem þjóðlendu, en lýsa ekki merkjum milli jarðanna ofar. 117. Dómurinn telur því ósannað að beinn eignarréttur hafi stofnast í öndverðu fyrir nám. Í raun mætti þá telja óþarft að fjalla sérstaklega um hvort hann hafi þá fallið niður síðar. Önnur gögn málsins styrkja hins vegar þessa niðurstöðu og benda til þess að ekki hafi orðið breytingar af eða á frá Landnámi til okkar daga að þessu leyti. 118. Í þessu sambandi verður þó fallist á með stefnendum að það skjóti nokkuð skökku við að jarðir aðliggjandi þeim jörðum sem hér er fjallað um eigi allar eignarland upp að jökli, þar sem það eigi við, en ella, austar á nesinu þar sem jökli sleppir, upp að vatnaskilum. Til þessa hafi þannig samkvæmt fyrirliggjandi gögnum ver ið gengið út frá því að utan jökulsins sjálfs sé engar þjóðlendur að finna á Snæfellsnesi nema þann hluta sem hér er deilt um. Allt land á Snæfellsnesi hafi frá landnámi þannig verið undirorpið beinum eignarrétti. Engir almenningar og afréttir séu á svæðin u og nýting og búseta bendi til þess að allt land á svæðinu hafi verið nytjað allt frá landnámi og tilheyrt ákveðnum jörðum. Þessu til stuðnings vísa stefnendur einkum til sýslu - og sóknalýsingar frá 1839 - 1875 þar sem segir um Breiðavíkurhrepp að ekki séu þar afréttarlönd og því síður almenningar, þar sem fjöllin séu ekki annað en heimalönd, en einnig vísa þeir til svars sýslumannsins í Snæfellsness - og Hnappadalssýslu við fyrirspurn Stjórnarráðs Íslands frá árinu 1920 um almenninga í sýslunni þar sem fram kemur að í sýslunni séu engir almenningar, heldur eingöngu heimalönd, og að lönd jarðanna norðan og sunnan Snæfellsnesfjallgarðsins jaðri hvarvetna saman á háfjallgarðinum að því er séð verði af landamerkjabók sýslunnar. Ekki séu til afréttarlönd í sýslunn i í eigu sveitarfélaga og því sé hvergi í sýslunni um að ræða önnur upprekstrarlönd en heimalönd jarða. Svæðið sé ekki mjög hálent, allvel gróið, og frekar einsleitt, og því ekki rök til að efast um að landnámslýsingar nái yfir það. 119. Stefnendur telja þannig engin rök hníga að þeirri niðurstöðu að kröfusvæðið hafi aðra eignarréttarlega stöðu en aðrar jarðeignir á Snæfellsnesi sem almennt hafi verið viðurkennt sem eignarland. 120. Stefnendur telja að um þetta atriði, þ.e. einkum samanburð á milli þeirrar jarðar sem um er fjallað og aðliggjandi jarða, liggi fyrir nokkuð afdráttarlaus leiðsögn í dómi Hæstaréttar í máli nr. 41/2020 sem kveðinn var upp 13. október sl., og varðar Þó reyjartungur. Í því máli taldi meirihluti Hæstaréttar að ekkert hefði komið fram í málinu sem gæti stutt það að munur yrði gerður á því svæði sem til úrlausnar var og öðrum aðliggjandi svæðum og staðfesti því dóm meirihluta Landsréttar sem sneri niðurstöðu héraðsdóms sem hafði staðfest niðurstöðu óbyggðanefndar um að Þóreyjartungur væru þjóðlenda með því að sýkna íslenska ríkið. 121. Af dómum Hæstaréttar í gegnum tíðina í þjóðlendumálum má draga þá ályktun að þetta er atriði sem skipt getur verulegu máli og jafnvel höfuðmáli, þ.e. hvernig farið hefur 22 verið með aðliggjandi landsvæði. Í forsendum sínum í framangreindu máli vísar Hæstiréttur til fjölda slíkra mála, sbr. 18. lið þess dóms. Af dómnum, bæði atkvæði meirihluta og minnihluta réttarins, líkt og öðr um niðurstöðum Hæstaréttar, verður einnig mjög skýrt ráðið að niðurstaða í málum sem þessum ræðst alla jafnan á heildarmati á fyrirliggjandi gögnum og sjónarmiðum. 122. Að mati dómsins skilur á milli þess máls sem hér er til umfjöllunar og framangreinds máls einkum tvennt, annars vegar landfræðileg rök og staðhættir sem rökstyðja að mati dómsins önnur viðmið við ákvörðun á merkjum þessara jarða heldur en aðliggjandi jarða og hins vegar skortur á eldri gögnum sem gætu gefið vísbendingar um að sama gilti um þær jarðir sem hér er fjallað um. Gögn í máli þessu gefa þvert á móti vísbendingar um hið gagnstæða. 123. Margtilvísað svar sýslumanns, sem vissulega var afdráttarlaust samkvæmt orðalagi, um að engir væru afréttir heldur einungis heimalönd, sem og lýsing í sýslu - og sóknalýsingum 1939, megna ekki að hnekkja þeim heimildum sem fyrir liggja um landamerki jarðanna sem í hlut eiga, en engar lýsingar á merkjum jarðanna er að finna í tilvísuðum gögnum eða getið annarra eldri heimilda en þeirra sem óbyggðanefnd fjallaði um og taldi, líkt og fallist verður hér á, ekki benda til þess að þessar yfirlýsingar hafi gefið réttari mynd af réttarstöðu aðila en þær sem birtast með nokkuð afgerandi hætti í öðrum gögnum málsins. 124. Fjallað er um merki milli Grímstaða og Litlu - og Stóru - Hnausa á bls. 124 - 125 í úrskurði óbyggðanefndar, en Litlu - Hnausar liggja á milli Grímsstaða og Stóru - Hnausa og hornmark milli þessara þriggja jarða er samkvæmt kröfugerðum stefnenda við suðausturmörk ágreiningssvæðisins. Fyrir liggja tvö la ndamerkjabréf þar sem umræddum merkjum er lýst: landamerkjabréf Litlu - Hnausa frá 14. maí 1889 og landamerkjabréf Stóru - Hnausa, án ártals. Í landamerkjabréfi Litlu - Hnausa frá 14. maí 1889 er merkjum til suðurs gagnvart Grímsstöðum lýst svo að þau liggi mill i Litlu - Hnausa og Grímsstaða, ræður Þrífussuá frá sjó upp í vatnslágar, þaðan sjónhending í Rauðfeldargjá. Merkjum jarðarinnar til norðurs gagnvart Stóru - Milli Litlu - Hnausa og Stóru - Hnausa, ræður Torfá úr Torfárhólma upp að upptöku m ábúanda á Litlu - Hnausum, umboðsmanns Litlu - Hnausa, eiganda Grímsstaða og umboðsmanns Stóru - Hnausa en ekki liggur fyrir hvort því var þinglýst. Í landamerkjabréfi Stóru - Hnausa, sem er án ártals, er merkjum milli Stóru - Hnausa og Litlu - Hnausa einnig lýst lýst með þessum hætti, að merki séu úr Torfárhólma í upptök Torfár, og þaðan sjónhending í Rauðfeldargjá. Það bréf er áritað um samþykki ábúenda á Hamraendum, Faxastöðum og Litlu - Hnausum og umboðsmanns Arnarstapa og Skógarstrandarumboðs. Bréfið hefur ekki að geyma áritun vegna Grímsstaða. Í dóma - og þingbók kemur fram að landamerkjabréfi Hnausa, dagsettu 17. júní 1883, hafi verið þinglýst 17. júní 1884 en innihald þess var ekki fær t til bókar. Aðrar heimildir um þessi merki milli jarðanna liggja ekki fyrir í málinu. Því ve r ður fallist á það mat 23 óbyggðanefndar að fyrirliggjandi heimildir veiti því ekki stoð að merki jarðanna nái lengra til vesturs en í Rauðfeldargjá, sem er punktur nr. 7 á kröfulínu íslenska ríkisins fyrir óbyggðanefnd, samkvæmt korti sem ágreininglaust er að markar með glöggum hætti kröfur aðila. 125. Merki Stóru - Hnausa að austan liggja að mestu að Faxastöðum en að litlum hluta Hamraendum. Þar skiptir máli að ákve ða hvar svokallað Barnsauga er en nokkuð ítarleg gögn verða talin styðja það að ekki verði gerður teljandi ágreiningur um hvar Barnsauga sé en meiri vafi gæti leikið á því hvar svokölluð Hamralækjarupptaka sé, en í gögnum er á stundum vísað til þess. Til a ð mynda er í landamerkjalýsingu Stóru - Hnausa án ártals, merkjum milli Faxastaða og Stóru - er merkjum jarðarinnar g hún fellur fram af hamrinum í stein, sem stendur við Hamraendalæk að austan verðu, og Hamraendum, Faxastöðum og Litlu - Hna usum og umboðsmanns Arnarstapa - og Skógarstrandarumboðs. Í landamerkjabréfi Hamraenda, sem er án ártals, er merkjum Barná í Barnárauga, þar sem mætast landamerki Faxastaða og S tóru - Hnausa, og úr þeim 126. Framangreindar heimildir og aðrar sem lýst er og fjallað um í úrskurði óbyggðanefndar, benda til þess að efstu merkjapunktar til fjalla séu Bar nárauga, foss Barnár í hamrinum eða þar sem Barná fellur fram af hamrinum og upptök Hamraendalækjar sbr. framangreint. 127. Af þessum gögnum og kortum af svæðinu mætti draga þá ályktun að upptök Hamraendalækjar gætu legið ofan við Barnárauga sbr. og kröf ulínu stefnenda. Ekki voru gefnar skýrslur fyrir dómi við aðalmeðferð málsins en fyrir óbyggðanefnd gaf skýrslu Hallsteinn Haraldsson, fyrrum bóndi í Gröf. Lýsing hans á fossi Barnár, þar sem hún fellur fram af hamrinum og Barnárauga fór þar saman við stað setningu örnefna á kröfulínukorti að mati nefndarinnar. Íslenska ríkið hefur staðsett upptök Hamraendalækjar í punkti nr. 9 á kröfulínu þess, rétt austan við Barnárauga. Upptök Hamraendalækjar hafa hins vegar verið staðsett rétt norðvestan við Barnárauga í punkti nr. 8 á kröfulínu gagnaðila ríkisins vegna Stóru - Hnausa og Hamraenda. Við skýrslugjöfina sagði Hallsteinn að upptök Hamraendalækjar væru þar sem lækurinn kæmi fram úr klettunum, á sama stað og þau eru staðsett af hálfu íslenska ríkisins. Óbyggðanef nd kannaði svæðið í vettvangsferðum sínum og varð niðurstaða athugunar hennar í samræmi við skýrslugjöf Hallsteins. Staðsetning gagnaðila íslenska ríkisins á upptökum Hamraendalækjar virtist nefndinni jafnframt vera í Barná, á svæði þar sem Hamraendalækur rennur ekki. Því féllst óbyggðanefnd á að upptök Hamraendalækjar væru rétt staðsett af hálfu íslenska ríkisins. Þar sem framangreind örnefni eru efstu merkjapunktar til fjalla í heimildum um merki milli Stóru - Hnausa, Hamraenda og 24 Faxastaða varð það niðurst aða óbyggðanefndar að þær styðji ekki að merki milli Stóru - Hnausa, Hamraenda og Faxastaða nái lengra norðvestur en að punktum nr. 8 og 9 á kröfulínu íslenska ríkisins, þ.e. að Barnárauga og upptökum Hamraendalækjar þar sem óbyggðanefnd féllst á að þau væru . 128. Engin sérstök eða frekari sönnunarfærsla hefur farið fram af hálfu stefnenda til að freista þess fyrir dómnum að hnekkja þessu mati óbyggðanefndar og telur dómurinn enda ekki efni til þess miðað við framlögð gögn. 129. Aðrar heimildir styðja ekki að mati dómsins að merki jarðarinnar Stóru - Hnausa nái norðar og ofar heldur en þarna er skýrt afmarkað. Dómaframkvæmd Hæstaréttar styður að við aðstæður sem þessar, verði línur dregnar milli efstu punkta í merkjum milli jarða eins og þeim er lýst og næst verður komist, enda ekki öðrum veigamiklum gögnum til að dreifa sem gera aðra niðurstöðu réttari. 130. Þá verður því hafnað með sömu rökum og fram kemur í úrskurði óbyggðanefndar að tilvísað minnisblað frá Ríkiseignum, dagsett 25. febrúar 2019, um afmörk un á merkjum Arnarstapa og að þau næðu upp í jökulrætur, hafi sjálfstæða þýðingu við mat á eignarréttarlegri stöðu svæðisins , sbr. einkum um þá stöðu á bls. 135 - 137 í úrskurðinum . Þar virðist hafa verið miðað við að frá efstu lýstu mörkum í austri og vestr i, sem hafi verið lýst upp í fjallshlíðar, hafi lína verið dregin upp í jökulrætur, en slíkt hafi verið gert í viðræðum við Snæfellsbæ árið 2003. Þessi afmörkun á þeim tíma virðist hafa verið án mikillar innistæðu og var ekki til þess fallin að mati dómsin s að vekja upp lögmætar væntingar hjá eigendum aðliggjandi jarða til stuðnings auknum eignarheimildum þeirra yfir landinu andspænis þeim heimildum sem fyrir liggja. 131. Dómurinn telur því að fyrirliggjandi heimildir bendi eindregið til að landamerki jar ðarinnar liggi utan ágreiningssvæðisins, en ekkert bendir til þess að landið sem ágreiningur er um hafi sjáanlega verið hluti af jörð eða jörðum og verið beinum eignarrétti háð. 132. Engin afdráttarlaus gögn eru um það í málinu, að nytjar á hinu umþrætta svæði hafi verið aðrar en beitarnot og væntanlega veiði og eftir atvikum berja - og grasatínsla, a.m.k. eru engar heimildir um að nytjar hafi verið aðrar en hefðbundnar afréttarnytjar og eftir atvikum á landi sem engum eignarrétti er háð. Nytjar á landinu styðja þannig ekki kröfur stefnenda og ekki tryggar heimildir um að þeir eða forverar þeirra hafi á einhverjum tíma bannað öðrum nytjar á landi, s.s. til upprekstrar, eða talið sig vera í stöðu þess. Þá eru engar heimildir um að búseta hafi verið á svæðinu eða það hluti jarðar stefnenda. 133. Ekki verður fallist á með stefnendum að lýsingar í örnefnaskrám, sem vísað er til m.a. í stefnu málsins, geti skipt sköpum í málinu, þar sem þær eru ekki gerðar í þeim tilgangi að afmarka með neinum hætti merki jarða og engum aðferðum beitt við þær sem skapað geti þeim grundvöll til að hafa slíka réttarverkan. Jafnframt er þar eðli máls 25 samkvæmt oftar en ekki um að ræða einhliða lýsingar einstaklinga á örnefnum og staðháttum. Með slíkum skrám, sem hvorki eru áritaðar u m samþykki eigenda aðliggjandi jarða né þeim þinglýst, varð ekki aukið við land eða stofnað til eignarréttar. Öðru máli gegnir ef örnefnalýsingar styðja við önnur marktækari gögn um merki, en sú er ekki raunin hér heldur þvert á móti, varðandi þau atriði sem tekist er á um. 134. Stefnendur vísa þá til reglna sem gilda um hefð en telja þó að hefðarreglur leiði til þess að eignarréttur sem stefnendur eða forverar þeirra hefðu átt í landinu hefði styrkst. 135. Hvernig sem á það verður litið þá er áréttað að engar heimildir liggja fyrir um að á umþrættu svæði hafi verið búseta, auk þess sem ekkert liggur fyrir um að umráðum landsins hafi verið þannig háttað að þau geti talist uppfylla kröfur 2. gr. hefðarlag a nr. 46/1905 um óslitið eignarhald á fasteign. Verður því hafnað að beinn eignarréttur að umþrættu svæði hafi getað stofnast fyrir hefð eftir gildistöku hefðarlaga nr. 46/1905. Sem fyrir segir virðast not eigenda Hellnajarða og þess vegna annarra aðliggja ndi jarða hafa verið eftir atvikum hefðbundin afréttarnot og önnur takmörkuð not, þess eðlis að ekki hafi verið talin nægjanleg ein og sér til að hefða beinan eignarrétt að afréttum eða öðrum svæðum utan landamerkja jarða. 136. Þá telur dómurinn ekki efn i til að fallast á þau sjónarmið stefnenda að þær kröfur sem á þá hafi verið lagðar til sönnunarfærslu í málinu séu svo óhóflegar að þær standist hvorki eignarréttarákvæði stjórnarskrár né mannréttindasáttmála Evrópu. Verður enda ekki séð að á stefnendur í þessu máli hafi verið lagðar ríkari sönnunarkröfur en gerðar hafa verið í þeim fjölda svokallaðra þjóðlendumála sem dómstólar og þá oftar en ekki Hæstiréttur hefur fjallað um frá gildistöku laga nr. 58/1998. Sönnunarreglur leiða til þess að sönnunarbyrði um tilkall til eignarréttar á landi hvílir á þeim sem slíkt tilkall gera. Stefnendur hafa ekki sýnt fram á það í máli þessu að hið umdeilda landsvæði sé eignarland þeirra, hvorki fyrir nám, löggerninga né með öðrum hætti. Samkvæmt því, og þar sem ekki verð ur annað séð en að óbyggðanefnd hafi við málsmeðferð sína gætt að reglum stjórnsýslulaga nr. 37/1993 og laga nr. 58/1998 um þjóðlendur, s.s. með ítarlegum og vönduðum rökstuðningi og hefðbundinni sönnunarfærslu, sem hvorki verður talin hafa falið í sér mis munun gagnvart stefnendum af nokkur tagi né brotið gegn reglum um réttláta málsmeðferð, verður úrskurði óbyggðanefndar ekki haggað. 137. Stefnendur hafa lagt fram ný gögn í málinu umfram gögn sem lágu frammi við meðferð málsins fyrir óbyggðanefnd en þau breyta í engu niðurstöðu málsins að mati dómsins og ekki vísað til þeirra sérstaklega við aðalmeðferð málsins. Öllum málsástæðum stefnenda verður því hafnað en í því sambandi athugist að um þær sem lúta að almennum atriðum, s.s. um hvort réttindi hafi veri ð hefðuð, sæki stoð til venju eða byggi á ákvæðum mannréttindasáttmála Evrópu og dómaframkvæmd Mannréttindadómstóls Evrópu hefur aukinheldur verið fjallað í dómum á æðra dómstigi og þykir ekki ástæða til frekari umfjöllunar hér enda veitir engin þeirra mál atilbúnaði stefnenda teljandi stuðning að mati dómsins sbr. framangreint. 26 138. Stefndi verður því sýknaður af dómkröfum stefnenda í máli þessu. 139. Rétt er að málskostnaður falli niður. Allur gjafsóknarkostnaður stefnenda greiðist úr ríkissjóði, þ.m.t . málflutningsþóknun lögmanns þeirra, Ólafs Björnssonar lögmanns, 1.750.000 krónur sem ákveðin er án virðisaukaskatts. Við ákvörðun þóknunar er litið til þess að lögmaðurinn fer með öll framangreind mál við dóminn nr. E - 122/2020, E - 123/2020, E - 124/2020 og E - 125/2020, sem öll voru rekin samhliða og eru náskyld að efni og formi. 140. Málið fluttu hæstaréttarlögmennirnir Ólafur Björnsson fyrir stefnendur og Andri Andrason fyrir stefnda. Lárentsínus Kristjánsson héraðsdómari kveður upp dóm þennan. D ó m s o r ð Stefndi, íslenska ríkið, er sýkn af kröfu stefnenda. Málskostnaður fellur niður. Allur gjafsóknarkostnaður stefnenda greiðist úr ríkissjóði, þ ar með talin málflutningsþóknun lögmanns þeirra 1.750.000 krónur.