D Ó M U R

Héraðsdóms Norðurlands eystra föstudaginn 4. nóvember 2016 í máli

nr. E-70/2010:

Leyningsbúið ehf.

(Guðjón Ólafur Jónsson hrl.)

gegn

íslenska ríkinu

(Edda Björk Andradóttir hdl.)

 

Mál þetta, sem var dómtekið 1. nóvember sl. var höfðað 20. janúar 2010.

Stefnandi er Leyningsbúið ehf., Leyningi, Eyjafjarðarsveit.

Stefndi er íslenska ríkið.

Stefnandi krefst þess að felldur verði úr gildi úrskurður óbyggðanefndar í máli nr. 2/2008, Eyjafjarðarsveit vestan Eyjafjarðarár, dagsettur 19. júní 2009, að því leyti sem hann taki til lands jarðarinnar Leynings í Eyjafjarðarsveit. Þá krefst stefnandi þess að viðurkenndur verði einkaeignarréttur hans að umræddu landsvæði, sem afmarkist þannig:

Torfufellsá er fylgt frá ármótum við Svartá og að Galtá, sem fylgt er til upptaka. Frá upptökum Galtár er dregin lína til sveitarfélagamarka Eyjafjarðarsveitar og Akrahrepps, í samræmi við kröfulínu ríkisins. Frá ármótum Torfufellsár og Svartár er þeirri síðarnefndu fylgt til upptaka sinna og þaðan dregin lína til áðurnefndra sveitarfélagamarka. Á milli framangreindra tveggja punkta á sveitarfélagamörkum er miðað við þau mörk.

Þá er krafist málskostnaðar eins og málið væri ekki gjafsóknarmál.

Stefndi krefst sýknu og málskostnaðar, en til vara sýknu og að málskostnaður falli niður.

Gengið var á vettvang.

I

Jörðin Leyningur í Eyjafirði er innan marka landnáms Helga magra, sem gaf Auðuni rotin Þórólfssyni smjörs land upp frá Hálsi til Villingadals. Stefnandi er eigandi jarðarinnar.

Jarðarinnar er getið í bréfi 14. mars 1375, um það að Gunnar Pétursson seldi Jóni Ólafssyni Hóla og Vatnsenda fyrir Auðbrekku og var tekið fram að Hólar ættu skógarpart í Leyningsjörð og Vatnsendi ,,áttfeðminga skurð“ í sömu jörð.

Þann 13. september 1437 seldi Þorvarður Loftsson Gunnsteini Jónssyni hálfa jörðina í Leyningi í Hólaþingum í Eyjafirði, fyrir jörðina Voga við Mývatn. Fékk Margrét Vigfúsdóttir hálfan Leyning eftir Þorvarð þann 30. apríl 1446.

Ormur Sturluson lögmaður úrskurðaði árið 1571 [stafsetningu er hér breytt] ,,...ég hefi aldrei lagareið áriðið þann dal sem hjá Leyningi er og sagt er að eignaður sé Hólum í Eyjafirði frá Leyningi. Nú ég hefi það heyrt af mörgum ærlegum mönnum skilvísum sagt, að Leyningur ætti þennan sama dal en ekki Hólar og í öðru lagi hefur mér sagt verið að ég skyldi hafa átt að ríða á þennan dal með góðum mönnum og skikka hann eign Hóla í Eyjafirði, hvað ég aldrei gjört hefi því eftir framburði og vottun góðra manna sem mér sagt hafa að þessi dalur sem hjá Leyningi liggur og selið í stendur hafi verið haldinn lögleg eign jarðarinnar oft nefnds Leynings aðkallslaust og átölulaust meira en í sextíu ár, eður mun lengur, því allt í guðs nafni amen og eftir þessum vitnum svo og að öllu svo prófuðu máli og fyrir mig komnu þá úrskurða ég nú með ljósum lagaverknað þennan dal er selið frá Leynings jörðu í stendur, löglega eign oft nefndrar jarðar Leynings.“

Í jarðaskjölum Saurbæjarhrepps í Eyjafjarðarsýslu er að finna vitnisburð Jóns Péturssonar frá 29. mars 1633, sem hljóðar um að [stafsetningu breytt]  ,,...með því Jón Jónsson hans af mér óskar útí það ég má til vita um landamerki Leynings, ólst ég upp frá því ég var v vetra og til þess ég var xv vetra á Skáldstöðum og fjögur ár í Torfufelli fullorðinn og vissi ég fyrir fullsönnuð að Gunnlaugur heitinn Ormsson sem átti Leyning hélt, beitti og brúkaði átölulaust frá Leyningi útí þann Ytra Grófarlæk á milli Jórunnarstaða og réttsýnis upp á fjall og ofan í á og aldrei heyrði ég annað en Leyningur ætti alla Leyningsskál, en það vissi ég að þeir Jórunnarstaðamenn beittu í Leynings land með leyfi Gunnlaugs ...“

Í landamerkjabréfi dagsettu 20. maí 1885 er merkjum Leynings þannig lýst:

,,Fyrst heimalandið: Takmörk þess að neðan er Eyjafjarðará og að ofan fjallsbrúnirnar. Millum Jórunnarstaða og Leynings eru merkin í vörðu norðanvert við svokallað Básgil niður við ána og svo beina stefnu til fjalls [...]

Að sunnanverðu eru merkin í svokallaðan Rauðklett og frá honum í sjónarhól þaðan í Kringluvatn.

Og frá því bein stefna suður í Torfufellsgil og úr Torfufellsgilskjaftinum bein stefna ofan eyrarnar í Halldórsstaðagil.

Líka fylgir jörðinni afrétt svokallaður Leyningsdalur. Takmörk hans að neðan er Torfafellsá og fjallsbrúnir að ofan, Galtá að framan og Svartá að heiman.“

Í Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalíns segir m.a. um Leyning að jörðin eigi selstöðu með tilliggjandi landi á Leyningsdal, sem liggi fram frá Villingsdals landi fyrir framan Svartá, en hafi ekki brúkast í mörg ár nema fyrir hross og geldfé á sumrum.

Í Jarðamati 1849 segir að afrétt sé góð og nóg fyrir heimilið, á henni sé selstaða sem ei sé notuð þar sem afréttin sé lítil. Heiti hún Leyningsdalur.

Fleiri skjala um Leyning verður getið síðar.

Með bréfi dagsettu 29. mars 2007 tilkynnti óbyggðanefnd fjármálaráðherra f.h. stefnda að taka ætti til meðferðar tiltekið landsvæði á Norðurlandi, hið sjöunda í röðinni hjá nefndinni. Að ósk ráðherra var umfjöllun skipt, þannig að fyrst yrði einungis syðri hluti þess til meðferðar. Fékk sá hluti, vestanvert Norðurland, syðri hluti, númerið 7A. Fjallaði nefndin um hann og fleira í máli nr. 2/2008, Eyja­fjarðarsveit vestan Eyjafjarðarár. Kröfulýsingar stefnda voru sendar óbyggðanefnd 14. mars 2008. Gerði stefndi kröfu um að viðurkennt yrði sem þjóðlenda nánar tiltekið svæði, sem hér eftir verður í heild nefnt Leyningsdalur. Nefndin birti tilkynningu um meðferð á svæðinu í Lögbirtingablaði 28. mars 2008 og síðan í fleiri blöðum. Stefnandi gerði kröfu um að nefndin viðurkenndi eignarrétt hans að Leyningsdal milli Galtár að framan til upptaka og Svartár að heiman til upptaka. Fjallið (vatnaskil) skyldi ráða að ofan og Torfufellsá að neðan. Til vara var krafist viðurkenningar á fullkomnum afnotarétti til þessa lands.

Hinn 19. júní 2009 kvað nefndin upp úrskurð í máli nr. 2/2008, þar sem ,,Leyningsdalur“ var afmarkaður eins og lýst er í dómkröfum stefnanda. Var fallist á að svæðið væri þjóðlenda, en viðurkennt að það væri í afréttareign eigenda Leynings.

II

Stefnandi kveður ágreining í málinu lúta að þeim hluta jarðarinnar Leynings, sem nefndur sé Leyningsdalur. Sé ekki ágreiningur um afmörkun svæðisins, en um eignarrétt að því. Kveðst stefnandi byggja á því að það sé hluti Leynings, eins og land þeirrar jarðar hafi verið afmarkað frá landnámi. Einnig kveðst hann byggja á því að eignarhefð að svæðinu sé fullnuð.

Stefnandi segir að ótvírætt hafi verið fjallað um Leyningsdal í úrskurði Orms Sturlusonar árið 1571, því þar hafi staðið selið, sem vísað sé til í dómnum. Vísar stefnandi um þetta til Jarðabókar Árna og Páls, þar sem komi fram að Leyningur eigi selstöðu með tilliggjandi landi á Leyningsdal, sem liggi fram frá Villingadalslandi fyrir framan Svartá.

Landsvæði þetta hafi ætið verið talinn hluti Leynings og gengið kaupum og sölum um aldir, án þess að nokkur greinarmunur hafi verið gerður á því landi sem hafi verið selt.

Landamerkjabréfið frá 1885 hafi verið samþykkt af eigendum flestra aðliggjandi jarða og þinglesið og fært í landamerkjabók án athugasemda. Sé það í samræmi við eldri heimildir um lýsingu landsins, m.a. lýsingu Jarðabókarinnar og lögfestna. Þá komi fram í jarðamati 1804 að tvær eyðihjáleigur séu tilheyrandi Leyningi, Tjarnar­gerði og Klaufagerði, og auk þess hafi jörðin afrétt sem geti tekið við lömbum frá tveimur jörðum. Samkvæmt jarðamatinu eigi Leyningur afrétti, góða og nóga, í Leyningsdal. Einnig megi vísa til viðauka við mat Leynings í Jarðatali Johnsens. Fram komi í fasteignamati jarðarinnar 1916-1918 að jörðinni fylgi upprekstrarlandið Leyningsdalur. Allt þetta bendi til þess að Leyningsdalur hafi haft stöðu eignarlands.

Þá kveðst stefnandi byggja á því að heimildir bendi til þess að eignarhald á landi Leynings, Leyningsdal þar með töldum, hafi verið í höndum ákveðins eiganda á hverjum tíma og að hið umþrætta svæði hafi verið talið hluti jarðarinnar. Notkun orðsins ,,afréttur“ eða ,,afréttarland“ í heimildarskjölum endurspegli í þessu sambandi eingöngu þau not sem menn hafi helst tengt við landið. Þess utan geti afréttur verið fullkomið eignarland eins og til dæmis þegar jarðir hafi verið lagðar til afréttar.

Þótt dalurinn sé landfræðilega aðskilinn frá Leyningi geti hann ekki haft aðra eignar­réttarlega stöðu en annað land jarðarinnar. Gögn og heimildir bendi til að langt sé síðan landið hafi verið lagt undir Leyning og líklega tilheyrt honum frá öndverðu, en verið haldið eftir þegar jörðunum í Villingadal hafi verið skipt út úr jörðinni. Eins og fram komi í heimildum hafi öllum ekki verið frjáls not af landinu og raunar bendi heimildir til þess að landsvæðið teljist fremur til heimalands eiganda en afréttar. Nefnir stefnandi sérstaklega dóm Orms lögmanns í þessu samhengi.

Stefnandi segir að ætíð hafi verið gengið út frá því að land innan landamerkja Leynings sé í einkaeign. Sama gildi um dalinn, sem lýst sé í landamerkjabréfi sem hluta jarðarinnar. Með gerð landamerkjalýsingarinnar hafi eignarland jarðarinnar verið afmarkað og staðfestur einkaeignaréttur sem hafi stofnast við landnám. Hafi ekki vafist fyrir neinum að eigandi þessa lands hafi farið með eignarráð þess eins og það hafi verið afmarkað frá öndverðu. Hafi ætíð verið út frá þessu gengið og hafi stefnandi ekki haft tilefni til að ætla annað en að af hálfu ríkisins væri eignarréttur á svæðinu samkvæmt merkjaskrám, kaupsamningum og afsölum viðurkenndur og óumdeildur. Svæðið sé skýrlega afmarkað og gengið út frá í öllum lögskiptum um jörðina að um fullkomið eignarland væri að ræða. Hafi stefnandi því haft réttmætar ástæður til að vænta þess að merkjum á umræddu landi væri rétt lýst sem og eignarhald hans væri án ágreinings, enda engar athugasemdir gerðar við eignarráð hans.

Stefnandi segir að í samræmi við almennar reglur íslensks réttar verði sá sem vefengi landamerkjalýsingar og geri tilkall til lands innan landamerkja jarða að bera sönnunarbyrðina fyrir því. Í því sambandi kveðst hann minna á það að sá sem hafi þinglýsta eignarheimild samkvæmt lögum hvers tíma myndi verða talinn sá sem ætti eignina og þá að eign hans væri undirorpin einkaeignarrétti hans, nema annað yrði sannað. Eignarheimild stefnanda og fyrirrennara hans hafi ekki verið vefengd. Nefna megi að dómstólar hafi litið svo á að lönd jarða, sem hafi verið lögð til afréttar, séu beinum eignarrétti undirorpin. Land innan marka eignarlands sam­kvæmt merkja­lýsingu verði ekki skert, nema stefndi geti sýnt fram á eignarrétt sinn að umræddu landi, lýsing landamerkja sé röng og að auki að viðkomandi landeigandi hafi ekki unnið eignarhefð á landi sem gert sé tilkall til. Í ljósi þess sem fyrir liggi um eignarheimildir stefnanda á þessu svæði, dómsúrlausnir, þinglýstar merkjalýsingar sem og aðrar heimildir, megi fullyrða að stefnda sé ókleift að gera tilkall til land­svæðis stefnanda, enda hafi engar athugasemdir komið fram í gegnum tíðina við þinglýsingu á landamerkjaskrám Leynings eða öðrum gerningum, hvorki af hálfu sýslumanns né annars handhafa opinbers valds.

Hér hafi einnig þýðingu sú viðurkennda og athugasemdalausa beiting á eignar­ráðum eigenda landsins og hagnýtingu þess, sem styðjist við eignarheimildir þeirra. Sé venjuréttur því ekki aðeins sjálfstæð eignarheimild í þessu tilviki, heldur hafi hann einnig sönnunarlega þýðingu að því leyti til að hann styðji að öllu leyti þær máls­ástæður og sjónarmið stefnanda að umrætt landsvæði hafi verið afhent til eignar og að um eignarland sé að ræða. Sá sem haldi öðru fram hafi sönnunarbyrði fyrir þeirri staðhæfingu sinni.

Innan landamerkja jarðar gildi aðeins beinn eignarréttur eiganda og stefnda hafi ekki tekist að færa nein söguleg eða lögfræðileg rök fyrir því að heimilt sé að skipta jörð að álitum í einkaeign og annars konar eign. Þá sé ekki lagaskilyrði fyrir eignarrétti að landi að það sé í ,,heilsársnotum“. Allt land stefnanda hafi verið nýtt hvort heldur sem sé til beitar eða annarra nota allt árið um kring frá ómunatíð og hafi stefndi ekki fært sönnur fyrir því að svo hafi ekki verið gert. Þá geti það ekki skipt máli fyrir vernd eignarréttar hversu mikið eða oft land sé notað af eigandanum.

Þá kveðst stefnandi byggja á því að hann eigi umrætt landsvæði og það hafi verið nýtt með þeim hætti sem lög frekast leyfi frá ómunatíð. Hann hafi haft allar venjulegar ráðstöfunarheimildir eiganda fasteignar varðandi meðferð á landinu og réttindum þess. Hann byggi því eignarrétt sinn ekki einungis á þinglýstum eignarheimildum, heldur einnig á því að hefð sé fullnuð, sbr. lög nr. 46/1905. Stefnandi hafi farið með svæðið sem sína eign og farið með það sem sitt frá ómunatíð. Enginn hafi dregið eignarrétt hans í efa allan þennan tíma. Sé skilyrði hefðarlaga um óslitið eignarhald því uppfyllt. Því til stuðnings sé ótvíræð huglæg afstaða hefðanda og almennt álit nágranna hans sem og yfirvalda.

Varðandi hefðarsjónarmið tekur stefnandi einnig fram að reglur um ómunahefð séu viðurkenndar þegar ekki sé öðrum heimildum fyrir að fara. Þegar landamerkjalög frá 1882 hafi komið til framkvæmda hafi verið til jarðir, þar sem eigendur hafi ekki haft skjalleg gögn til sönnunar eignarrétti, svo sem þegar jörð hafi verið í eigu sömu fjölskyldu mann fram af manni og upphafleg eignarheimild ekki verið til. Hafi verið stuðst við ómunahefð ef heimildum hafi ekki verið til að dreifa. Þetta hafi til dæmis verið gert í dómi Mannréttindadómstóls Evrópu árið 1997 í málinu Hin helgu klaustur gegn Grikklandi, þar sem notkun frá ómunatíð hafi komið í stað skjallegrar eignar­heimildar. Ómunatíð merki að sjálfsögðu ekki meira en örfáa mannsaldra. Hvað varði stofnun eignarréttar fyrir hefð á eigandalausu landi megi vísa til dómaframkvæmdar hér á landi, sbr. Hrd.1997:2792.

Stefnandi kveðst byggja kröfur sínar á meginreglum eignarréttar um nám, töku og óslitin not, sem og meginreglum um eignarráð fasteignareiganda, almennum reglum samninga- og kröfuréttar, tilhögun merkjalýsinga og sönnun fyrir eignarrétti. Þá kveðst hann byggja á hefðarlögum nr. 14/1905, lögum nr. 58/1998 um þjóðlendur, jafnræðisreglu stjórnsýsluréttar, ákvæði stjórnarskrár um friðhelgi eignarréttar, auk samningsviðauka við Mannréttindasáttmála Evrópu um vernd sama réttar.

III

Stefndi kveðst byggja á því að Leyningsdalur sé svæði utan eignarlanda og teljist því þjóðlenda í samræmi við úrskurð óbyggðanefndar, sbr. 1. og 2. gr. laga nr. 58/1998. Telur hann ljóst af heimildum að svæðið hafi aldrei verið undirorpið beinum eignarrétti og að nýting þess hafi ekki verið með þeim hætti. Hvíli sönnunarbyrði á stefnanda um annað.

Þá tekur stefndi fram að óbyggðanefnd hafi byggt úrskurð sinn á umfangsmikilli upplýsingaöflun og rannsóknum. Sé niðurstaðan byggð á kerfisbundinni leit nefnd­arinnar að gögnum og á framlögðum skjölum frá málsaðilum. Þá hafi verið byggt á skýrslum sem hafi verið gefnar fyrir nefndinni. Hafi óbyggðanefnd talið ótvírætt að við gildistöku laga nr. 58/1998 hafi Leyningsdalur talist til afréttar samkvæmt þeirri eignarréttarlegu flokkun lands sem almennt hafi verið miðað við fram til þess tíma. Kveðst stefndi styðja sýknukröfur við niðurstöður nefndarinnar auk annarra máls­ástæðna sinna.

Stefndi kveðst byggja á því að Leyningsdalur sé utan eignarlanda, en heimildir greini að hann hafi tilheyrt Leyningi. Telur stefndi að sú tilheyrsla hafi einungis falið í sér óbein eignarréttindi. Í landamerkjabréfinu frá 1885 sé að finna lýsingu á merkjum heimalandsins annars vegar og hins vegar sérstaks afréttarlands. Telur stefndi að þessi aðgreining feli ótvírætt í sér að svæðið hafi verið afréttarsvæði utan eignarlanda.

Fyrir liggi að dalurinn sé landfræðilega aðskilinn frá jörðinni. Liggi eignarland Villingadals á milli. Almennt hafi verið litið svo á af hálfu dómstóla að þegar svo hátti til bendi það ótvírætt til þess að um sé að ræða svæði utan eignarlanda.

Stefndi segir landamerkjabréf fyrst og fremst vera til sönnunar um mörk milli eigna, en í því felist á engan hátt að allt land innan merkja skuli vera óskorað eignarland. Þrátt fyrir að bréfinu hafi verið þinglýst, sé ekki hægt að þinglýsa meiri rétti en viðkomandi eigi. Með því að gera landamerkjabréf hafi menn ekki getað einhliða aukið við land sitt eða annan rétt, sbr. m.a. niðurstöðu Hæstaréttar Íslands í málinu nr. 48/2004.

Þá segir stefndi að almennt skipti það máli hvort um sé að ræða jörð í eignar­réttarlegum skilningi, eða annað landsvæði. Þekkt sé að landamerkjabréf hafi ekki eingöngu verið gerð fyrir jarðir, heldur einnig önnur svæði, svo sem afréttarsvæði, sem ekki tengist sérstaklega tiltekinni jörð. Almennt feli landamerkjabréf fyrir jörð í sér ríkari sönnun fyrir því að um eignarland sé að ræða, þó með hliðsjón af eldri heim­ild­um, enda verði við slíkt mat að meta gildi hvers landamerkjabréfs sérstaklega. Við mat á gildi landamerkjalýsingarinnar verði einnig að horfa til þess að ekki verði séð að landamerkjabréfið hafi verið samþykkt af umráðamönnum allra aðliggjandi land­svæða.

Þá bendi heimildir ekki til þess að á hinu umrædda svæði hafi nokkru sinni verið búið, þótt þar hafi ef til vill stundum verið haft í seli. Bendi þetta ótvírætt til þess að svæðið hafi eingöngu verið nýtt til sumarbeitar fyrir búfé og teljist því landsvæði utan eignarlanda jarða.

Þá bendir stefndi á að því sé ekki lýst í Landnámu hversu langt inn til lands landnám á þessu svæði hafi náð. Verði að teljast ólíklegt að það hafi verið numið í öndverðu, einkum með hliðsjón af staðháttum, gróðurfari, víðáttu og því að það er hálent. Sé það öræfalandsvæði, langt frá byggðum bólum. Standi dómafordæmi til þess að álíta verði ósannað að heiðarlönd eða öræfasvæði hafi verið numin í öndverðu. Hafi sú regla verið mótuð að sé deilt um upphaflegt landnám verði aðeins stuðst við glöggar landfræðilegar heimildir, en heimildarskortur leiði til þess að álitið verði ósannað að slík svæði hafi verið numin í öndverðu. Hvíli sönnunarbyrðin um slíka stofnun eignarréttar á þeim sem haldi henni fram.

Ekki verði annað ráðið af heimildum en að svæðið hafi eingöngu verið nýtt með afar takmörkuðum hætti. Verði ekki annað séð en að réttur til þess hafi upphaflega orðið til á þann veg að það hafi verið tekið til sumarbeitar fyrir búpening og ef til vill til annarrar takmarkaðrar notkunar.

Verði talið að svæðið hafi verið numið í öndverðu hafi það ekki verið numið til eignar, heldur eingöngu til takmarkaðra nota, svo sem afréttarnota. Frá upphafi Íslandsbyggðar hafi menn ekki eingöngu helgað sér landsvæði sem hafi verið háð beinum eignarrétti, heldur einnig ítök, afrétti og öll önnur réttindi sem einhverja þýðingu hafi getað haft fyrir afkomu þeirra. Meðan landsvæði hafi gefið eitthvað af sér hafi legið hagsmunir til að halda við merkjum réttindanna, hvers eðlis sem þau hafi verið.

Verði hins vegar talið að svæðið kunni að hafa að hluta eða öllu leyti verið innan landnáms eða undirorpið beinum eignarrétti, kveðst stefndi byggja á til vara, að allar líkur séu á því að slíkt eignarhald hafi fallið niður, en svæðið hafi verið tekið til takmarkaðra nota, svo sem afréttarnota.

Þá telur stefndi að staðhættir og fjarlægð frá byggð bendi til þess að landið hafi verið numið í öndverðu, eða teljist lúta beinum eignarrétti. Það liggi í yfir 300 m hæð yfir sjávarmáli, með legu í austur-vestur. Land rísi skarpt upp af Svartá, sem afmarki það að norðaustanverðu og Torfufellsá að sunnanverðu, í Leyningsöxl, (1.407m). Að vestanverðu sé það hallalítið, gróðurlítið og með litlum stöðuvötnum á stöku stað. Engin gögn sé um það að finna að svæðið hafi nokkru sinni verið nýtt til annars en sumarbeitar fyrir búfé. Telur stefndi að sá háttur sem hafður hafi verið við fjallskil geti ekki einn og sér haft þýðingu við mat á eignarréttarlegri stöðu þess, enda verði við mat á því jafnframt að horfa til annarra heimilda er svæðið varði. Af þeim verði ekki annað ráðið en að svæðið kunni eftir atvikum að hafa talist tilheyra jörðinni Leyningi, en þá hafi ekki í þeirri tilheyrslu falist annað og meira en tilheyrsla á afnotaréttindum, eftir atvikum fullkominni afréttareign, sbr. 2. mgr. 5. gr. og c-lið 7. gr. laga nr. 58/1998. Beri einnig að horfa til þess að svæðið sé ekki afgirt og þangað hafi búfénaður getað leitað frá öðrum án hindrana.

Eldri heimildir bendi einnig til þess að jörðin hafi átt afrétt á hinu umdeilda svæði, en ekki beinan eignarrétt. Kveðst stefndi um það einkum vísa til landa­merkjabréfs, þar sem landið sé kallað ,,afrjett“, auk þess sem svæðið sé ekki í neinum landfræðilegum tengslum við jörðina Leyning, en ekkert liggi fyrir um að Leyningur, Villingadalsjarðir og Leyningsdalur hafi í öndverðu verið hlutar af sömu jörð. Þyki þetta benda ótvírætt til eignarréttarlegrar stöðu svæðisins. Þá vísar stefndi til Jarðabókar Árna Magnússonar og Páls Vídalíns, sem segi að jörðin eigi selstöðu með tilliggjandi landi á Leyningsdal, en hafi ekki brúkast í mörg ár nema fyrir hross og geldfé um sumur. Komi hið sama fram í jarðamötum 1804 og 1849, þar sem getið sé afréttarsvæðis á Leyningsdal. Vísar stefndi einnig til skrár yfir afrétti og fjárréttir í Eyjafjarðarsýslu frá 1894 og til svars sýslumanns Eyjafjarðarsýslu við fyrirspurn um afréttarlönd í sýslunni þann 1. ágúst 1979, þar sem Leyningsdalur sé talinn meðal afréttarsvæða.

Þá kveðst stefndi telja að í tilvísun hinna fornu heimilda sem vísað sé til af hálfu stefnanda um Leyningsdal, felist ekki annað en hugsanleg staðfesting á afnotarétti, eftir atvikum í afréttareign. Eigi þetta m.a. við um úrskurð Orms Sturlusonar. Hafi honum ekki verið unnt að mynda beinan eignarrétt, sem ekki hafi áður verið til staðar. Þá sé alveg óvíst að orðin ,,...þessi dalur sem hjá Leyningi liggur...“ vísi til Leynings­dals. Þá sé allt óljóst um tildrög þeirrar deilu sem úrskurður Orms lýtur að og nánara efni, t.d. um selið sem vísað sé til í úrskurðinum.

Stefndi kveðst telja að þessar heimildir bendi ótvírætt til þess að svæðið sé ekki háð beinum eignarrétti, heldur sé um að ræða þjóðlendu, sbr. 1. gr. laga nr. 58/199, sem að hluta til sé háð takmörkuðum eignarrétti stefnanda, sbr. c-lið 7. gr. sömu laga.

Þá verði ekki talið að skilyrði eignarhefðar séu fyrir hendi, m.a. með vísan til framanritaðra sjónarmiða um nýtingu lands, staðhætti og eldri heimildir. Í aldanna rás hafi svæðið verið nýtt með afar takmörkuðum hætti, svo sem til sumarbeitar. Hefðbundin afréttarnot eða önnur takmörkuð nýting lands geti hins vegar ekki stofnað til beinna eignarréttinda yfir landi.

Þá kveðst stefndi mótmæla því að réttmætar væntingar geti verið grundvöllur fyrir eignarréttartilkalli á svæðinu, þegar svo hátti til að heimildir, staðhættir, gróðurfar og nýting lands bendi ekki til beins eignarréttar. Þinglýsing heimildarskjals feli ekki í sér sönnun um tilvist beins eignarréttar, sbr. þá meginreglu eignarréttarins að menn geti ekki með eignayfirfærslugerningi öðlast betri rétt en seljandi hafi átt. Þá sé því sérstaklega mótmælt sem komi fram í stefnu að óbyggðanefnd hafi skilið að álitum milli eignarlands og afréttarlands Leynings. Í landamerkjabréfi sé mörkum jarðarinnar lýst með nokkuð skýrum hætti og sé við þá lýsingu miðað í úrskurði nefndarinnar.

Stefndi vísar til almennra reglna eignarréttar, nánar greindra meginreglna hans og til þjóðlendulaga nr. 58/1998. Þá vísar hann til 72. gr. stjórnskipunarlaga nr. 33/1944.

IV

Landsvæðið sem um ræðir í þessu máli, Leyningsdalur, er afmarkað í úrskurði óbyggðanefndar og er sú afmörkun tekin upp í kröfugerð stefnanda. Ekki er ágreiningur um þessa afmörkun. Þá unir stefndi við niðurstöðu nefndarinnar um að svæðið sé í afréttareign eigenda Leynings.

Ekki verður ráðið með vissu af lýsingu Landnámu á landnámi Helga magra að svæðið hafi verið numið í öndverðu. Ef svo er, tileyrir það þeim hluta sem Helgi gaf Auðuni rotin, þ.e. upp frá Hálsi til Villingadals. Liggur það fram og vestur af Villinga­dal. Lítill hluti þess er í um 300 m hæð en mest af því um og yfir 1.000 m. Miðað við að ekki liggur fyrir annað en að það hafi helst verið haft til sumarbeitar, auk selstöðu fyrr á öldum, verður ekki byggt á því með vissu að fullkominn eignarréttur að því hafi stofnast fyrir nám.

Hér að framan er getið dóms Orms Sturlusonar frá 1571. Fallast má á það með stefnanda að langlíklegast verði að telja að þar sé fjallað um Leyningsdal, sérstaklega með tilliti til þess að þar er vísað til selsins frá Leyningsjörð, sem í honum standi. Þótt Ormur úrskurði þarna dalinn löglega eign Leynings, verður að líta til þess að ekki verður á því byggt að þar hafi verið um meira en afnotaréttindi að ræða, þ.e. selstöðu og beitarréttindi, einkum þegar litið er til yngri heimilda. Þannig ræðir Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalíns um að jörðin eigi selstöðu með tilliggjandi landi á dalnum, en hafi ekki verið notuð í mörg ár nema til beitar.

Leyningsdalur er aðskilinn frá jörðinni Leyningi. Liggja Villingadalsjarðirnar á milli, þannig að svæðið er um þrjá kílómetra frá Leyningi þar sem styst er. Í landa­merkjabréfinu frá 20. maí 1885, sem rakið er hér að framan, er merkjum jarðarinnar lýst sér og merkjum afréttar jarðarinnar, Leyningsdals, sér. Er þannig um tvö sjálfstæð landsvæði að ræða, það er jörðina og afréttinn. Verður ekki af bréfinu ráðið að þar sé lýst merkjum fullkomins eignarlands. Ekkert sérstakt liggur fyrir sem bendir til þess að Villingadalsjörðunum hafi verið skipt út úr Leyningi fremur en að um sjálfstæðar jarðir hafi verið að ræða frá öndverðu.

Fallast ber á með stefnda að stefnandi hafi ekki mátt gera sér sérstakar væntingar um fullkominn eignarrétt að svæðinu. Þá verður ekki fallist á það, með tilliti til notkunar landsins, að unnist hafi að því fullkominn eignarréttur fyrir hefð.

Í 1. gr. laga nr. 58/1998 er tekið fram að þjóðlenda sé landsvæði utan eignarlanda þó að einstaklingar eða lögaðilar kunni að eiga þar takmörkuð eignarréttindi. Afréttur sé landsvæði utan byggðar sem að staðaldri hafi verið notað til sumarbeitar fyrir búfé.

Leyningsdalur er utan byggðar og liggur ekkert fyrir um að svæðið hafi verið notað til annars en sumarbeitar fyrir búfé, að einhverju leyti með selstöðu fyrr á öldum. Stefnanda hefur að mati dómsins ekki tekist að sýna fram á að stofnast hafi til frekari eignarréttinda yfir svæðinu. Samkvæmt því ber að sýkna stefnda.

Rétt þykir að málskostnaður falli niður.

Gjafsóknarkostnaður stefnanda greiðist úr ríkissjóði eins og greinir í dómsorði.

Erlingur Sigtryggsson kveður upp dóminn.

 

DÓMSORÐ

Stefndi, íslenska ríkið, á að vera sýkn af kröfum stefnanda, Leyningsbúsins ehf.

Málskostnaður fellur niður.

Gjafsóknarkostnaður stefnanda greiðist úr ríkissjóði, þ.m.t. gjafsóknarlaun lögmanns hans, Guðjóns Ólafs Jónssonar hrl., 1.500.000 krónur.