Dómur

Lykilorð:
Þjóðlenda
Eignarréttarmál

D Ó M U R

Héraðsdóms Austurlands föstudaginn 5. mars 2010 í máli nr. E-347/2007:

Karl Steingrímsson

Sigmundur Steingrímsson og

Auður Jónsdóttir

(Friðbjörn Eiríkur Garðarsson hdl.)

gegn

íslenska ríkinu

(Þórhallur Haukur Þorvaldsson hdl.)

Mál þetta, sem dómtekið var 11. janúar 2010, var höfðað 17. desember 2007.

Stefnendur eru Karl Steingrímsson, Sigmundur Steingrímsson og Auður Jónsdóttir, öll til heimilis að Hróaldsstöðum, Vopnafjarðarhreppi.

Stefndi er íslenska ríkið, Arnarhváli, Reykjavík.

Dómkröfur stefnenda eru þær að felldur verði úr gildi úrskurður óbyggðanefndar í málinu nr. 3/2005: Vopnafjarðarhreppur, frá 29. maí 2007, að því er varðar þjóðlendu á landsvæði innan neðangreindra marka:

Farið er úr punkti sem er þar sem nyrðri kröfulína vegna Hróaldsstaða II (sem jafnframt er syðri kröfulína vegna Hvammsgerðis) mætir línu sem dregin er úr vörðu sem stendur á hól við Kistufellslæk í Hölknárdrög við nyrsta Hágangshorn og með þeirri línu til suðurs í punkt sem er þar sem syðri kröfulína Hróaldsstaða I (sem jafnframt er nyrðri kröfulína Áslaugarstaða) mætir sömu línu. Þaðan er kröfulínu Hróaldsstaða I (og Áslaugarstaða) fylgt að vatnaskilum. Síðan er vatnaskilum fylgt norður að framangreindri nyrðri kröfulínu Hróaldsstaða II (og Hvammsgerðis) og henni fylgt til vesturs í þann punkt sem hér að framan var fyrst nefndur.

Stefnendur krefjast og viðurkenningar á því að innan framangreindra merkja sé engin þjóðlenda.

Þá krefjast stefnendur málskostnaðar án tillits til gjafsóknar sem þeim hefur verið veitt hér fyrir dómi.

Stefndi krefst sýknu. Þá krefst hann aðallega málskostnaðar en til vara að hver aðila verði látinn bera sinn kostnað af málinu.

Farið var á vettvang 15. september sl.

Samkvæmt þinglýsingarvottorði sem fyrir liggur í málinu er stefnandi Karl Steingrímsson eigandi jarðarinnar Hróaldsstaða I, en stefnendur Sigmundur Steingrímsson og Auður Jónsdóttir, eigendur jarðarinnar Hróaldsstaða II, en báðar eru jarðirnar í Vopnafjarðarhreppi. Í stefnu kemur fram að jörðin Hróaldsstaðir sé forn þó hennar sé ekki getið í Landnámu og að stefnendur telji að allt land jarðarinnar sé innan landnáms Hróalds Bjólu, sem numið hafi land fyrir vestan Vesturdalsá, dalinn hálfan og Selárdal allan út til Digraness. Hróaldsstaðir hafi ekki komið við fornar sögur svo vitað sé. Jörðinni hafi verið skipt í Hróaldsstaði I og II með landskiptagerð árið 1957 og sé hið umdeilda land innan beggja jarðanna og eigi stefnendur því samaðild að málinu.

Samkvæmt 7. gr. laga nr. 58/1998 um þjóðlendur og ákvörðun marka eignarlanda, þjóðlendna og afrétta með áorðnum breytingum skal óbyggðanefnd kanna og skera úr um hvaða land telst til þjóðlendna og hver séu mörk þeirra og eignarlanda, skera úr um mörk þess hluta þjóðlendu sem nýttur er sem afréttur og úrskurða um eignarréttindi innan þjóðlendna. Nefndin ákvað 1. mars 2004 að taka til meðferðar landsvæði á norðausturlandi, sem var nánar lýst svo að það afmarkaðist að vestanverðu af meginfarvegi Jökulsár á Fjöllum allt frá ósi hennar í Öxarfirði að aðalupptökum í Dyngjujökli. Þaðan væri fylgt jaðri jökulsins að Kverkfjöllum í Hveradal og þaðan dregin lína áfram til suðurs inn á Vatnajökul, en við afmörkun svæðisins þar væri fylgt markalínum, sem samvinnunefnd um svæðisskipulag miðhálendis Íslands hafi notað við vinnu sína. Framangreindum vesturmörkum breytti nefndin síðar að því leyti að svokölluð Krepputunga austan Jökulsár á Fjöllum og vestan Kreppu var skilin undan svæðinu, en þessi ákvörðun tók jafnframt til alls lands milli Kreppu og Kverkár. Austurmörk svæðisins fylgdu farvegi Lagarfljóts frá ósum á Héraðssandi þangað sem Gilsá fellur í það, en þeirri á síðan fylgt og austurmörkum Fljótsdalshrepps við Austur-Hérað (Fljótsdalshérað eftir 1. nóvember 2004), Djúpavogshrepp og Sveitarfélagið Hornafjörð. Afmörkun til austurs endaði í Geldingafelli þaðan sem lína var dregin til suðvesturs inn á Vatnajökul. Að norðan afmarkaðist svæðið af hafi. Óbyggðanefnd bárust kröfur stefnda 11. nóvember 2004, sem vörðuðu allt svæðið. Nefndin birti kröfugerð stefnda 28. desember 2004, 7. janúar 2005 og 9. sama mánaðar í samræmi við ákvæði 2. mgr. 10. gr. laga nr. 58/1998 og skoraði á þá, sem teldu til eignarréttinda á því landsvæði sem féll innan kröfusvæðis stefnda, að lýsa kröfum sínum fyrir 31. mars 2005. Sá frestur var framlengdur til maí sama ár. Fjölmargar kröfur og athugasemdir bárust nefndinni. Í júlí 2005 kynnti óbyggðanefnd þá ákvörðun sína að fjalla um svæðið í fimm aðskildum málum. Var eitt þeirra nr. 3/2005 um þjóðlendur í Vopnafirði. Tók málið meðal annars til landsvæðis sem stefnendur, eigendur jarðanna Hróaldsstaða I og Hróaldsstaða II, telja til eignarlands síns.

Óbyggðanefnd kvað upp úrskurð í málinu 29. maí 2007 og varð niðurstaða nefndarinnar að fallist var á kröfur stefnda að hluta. Að því er varðar land í Vopnafirði varð niðurstaða nefndarinnar sú að þjóðlenda væri á nokkrum nánar tilteknum landsvæðum, sem eigendur jarða hefðu gert tilkall til beins eignarréttar yfir. Hið nyrsta umræddra svæða nær til vesturhluta lands sem eigendur Hvammsgerðis, Hróaldsstaða II, Hróaldsstaða I og Áslaugarstaða telja hluta eignarlanda jarða sinna og eru jarðirnar taldar hér að framan frá norðri til suðurs. Allar liggja jarðirnar í Selárdal norðarlega og liggja suðausturmörk þeirra við Selá, en um norðvesturmörk er deilt. Komst óbyggðanefnd að þeirri niðurstöðu að til norðvesturs afmörkuðust eignarlönd af vatnaskilum, sem nefndin dró frá nánar tilgreindum punkti á Syðri-Hágangi, um Þverfell og yfir Þverfellsdal og upp í tind Ytri-Hágangs. Er óumdeilt í málinu að sú vatnaskilalína var dregin í samræmi við kort sem unnið var af Vatnamælingum Orkustofnunar fyrir óbyggðanefnd og dagsett í ágúst 2006 og sýnir vatnaskil frá Ytri-Hágangi til Kistufells. Var kortið annað tveggja sem aflað var af óbyggðanefnd og var lagt fram af nefndinni sem skjal nr. 38 a. Umrætt kort liggur fyrir dóminum í ljósriti lagt fram að stefnendum, sem dómskjal nr. 6, með athugasemdum og innfærslum þeirra.

Var með framangreindri niðurstöðu fallist á kröfu stefnda að hluta en hann hafði dregið þjóðlendukröfulínu sína á þessu svæði frá punkti (1) í Hágangaurð (í Ytri-Hágangi) í Þverfell (2) og þaðan beina línu í punkt þar sem ytri Almenningsá rennur úr Almenningsvötnum (3), en sú lína er nokkru austar en framangreind vatnaskil.

Aðalkrafa stefnenda fyrir óbyggðanefnd kemur fram í kröfulýsingu þeirra til nefndarinnar sem dagsett er 31. mars 2005 og greinargerð þeirra til nefndarinnar sem er ódagsett en móttekin af nefndinni 9. mars 2006. Þá gerir nefndin grein fyrir kröfum stefnenda með sama hætti í úrskurði sínum. Er krafan á þann veg að landeigendur krefjast viðurkenningar á beinum eignarrétti sínum á landi Hróaldsstaða innan þeirra merkja sem lýst er í framlögðu landamerkjabréfi, þ.e. allt land innan eftirtalinna merkja með vísan til tölusettra punkta á meðfylgjandi uppdrætti. Að sunnan Skarðsós í Selá (punktur 1) þaðan í krókinn á Skarðsá (punktur 2) þaðan í Stóruvörðu (punktur 3) þaðan í Upsarenda (punktur 4) þaðan bein stefna á vatnaskil. Að norðan frá vatnaskilum í Hvammsárvatn (punktur 5) síðan ræður Hvammsá í ós við Selá (punktur 6). Að ofan ráða vatnaskil en Selá að neðan.

Óbyggðanefnd féllst á kröfur stefnenda þannig að nefndin taldi allt land jarðanna innan merkja hins þinglýsta landamerkjabréfs háð beinum eignarrétti þeirra og taldi norðvesturmerki miðast við vatnaskil, eins og áður er rakið. Verður ekki í fljótu bragði annað séð en að með þessu hafi óbyggðanefnd tekið kröfur stefnenda til greina að fullu, eins og þær eru orðaðar og rakið er hér að framan. Hins vegar má sjá á framsetningu kröfulína á yfirlitskorti óbyggðanefndar í málinu nr. 3/2005 að nefndin leggur til grundvallar að stefnendur byggi á að vatnaskilalína á Þverfellsdal falli saman við línu sem dregin er úr „vörðu sem stendur á hól við Kistufellslæk“ og í Hölknárdrög, en sú lína fer um dalinn vestanverðan. Ekki verður ráðið með skýrum hætti af gögnum málsins hvaðan óbyggðanefnd hefur upplýsingar um að draga beri kröfulínu stefnenda á kort með þessum hætti. Hins vegar liggur fyrir að kröfugerð stefnenda hér fyrir dómi er miðuð við að vatnaskil liggi um síðastnefnda línu en ekki þar sem óbyggðanefnd leggur til grundvallar. Hefur stefndi ekki byggt á því að kröfugerð stefnenda hér fyrir dómi sé umfram það sem þeir höfðu uppi fyrir óbyggðanefnd.

Má fá yfirsýn yfir framangreindar línur og kröfupunkta á fyrrnefndu yfirlitskorti óbyggðanefndar í máli nr. 3/2005, Vopnafjarðarhreppur og jafnframt yfirlistkorti í máli nr. 4/2005, Svalbarðshreppur, Þórshafnarhreppur og Skeggjastaðahreppur, en kort þessi eru fylgiskjöl með úrskurðunum og hluti þeirra.

Samkvæmt úrskurði óbyggðanefndar taldist umrætt svæði í afréttareign fyrrnefndra jarða.

Sú þjóðlenda sem varð til samkvæmt framansögðu var af óbyggðanefnd útmæld í þrennu lagi. Í fyrsta lagi sá hluti svæðisins sem eigendur Hvammsgerðis höfðu gert tilkall til, í öðru lagi land sem eigendur Áslaugarstaða höfðu gert tilkall til og í þriðja lagi kröfusvæði er varðar jarðirnar Hróaldsstaði I og II, en sú þjóðlenda var afmörkuð í einu lagi, með þeim hætti sem orðrétt kemur fram í kröfugerð stefnenda í máli þessu og ekki þykir ástæða til að endurtaka hér.

Hér er aðeins til umfjöllunar síðastnefnt landsvæði en sambærilegur ágreiningur varðandi jarðirnar Áslaugarstaði og Hvammsgerði mun vera til meðferðar hjá Héraðsdómi Reykjavíkur. Stefndi unir niðurstöðu óbyggðanefndar bæði að því er varðar mörk þjóðlendu og að land innan þjóðlendunnar sé í afréttareign stefnenda.H

III

Í úrskurði óbyggðanefndar í máli nr. 3/2005 segir í niðurstöðukafla um Hróaldsstaði að jarðarinnar sé getið í heimildum allt frá árinu 1542. Af heimildum verði ráðið að um sjálfstæða jörð hafi verið að ræða. Lýsingar Landnámabókar bendi til þess að landsvæði það sem falli innan kröfu íslenska ríkisins og eigendur Hróaldsstaða hafi jafnframt gert eignarréttarkröfu til, sé a.m.k. að einhverju leyti innan upphaflegs landnáms.

Komi þá til skoðunar hvernig merkjum Hróaldsstaða sé lýst í landamerkjabréfi, ódagsettu, en þinglýstu 24. júní 1884. Einnig séu fyrir hendi eldri merkjalýsingar, nánar tiltekið frá sölu jarðarinnar frá 1542, í jarðakaupasamningi frá 1651 og lögfestu sem lesin hafi verið upp að Hofskirkju árið 1669. Jafnframt verði litið til gagna um merki þeirra landsvæða sem liggi að Hróaldsstöðum. Athugun þessi taki til norðvestur- og vesturmerkja jarðarinnar, inn til landsins innan kröfusvæðis íslenska ríkisins. Að fenginni niðurstöðu um landamerki Hróaldsstaða verði fjallað um eignarréttarlega stöðu landsvæðisins.

Samkvæmt landamerkjabréfi Hróaldsstaða séu merki jarðarinnar til norðurs, gagnvart Hvammsgerði, miðuð við „Hvammsá, alla leið neðan frá Selá og norður í Hvammsárvatn.“ Hróaldsstaðir eigi síðan merki gagnvart Áslaugarstöðum að sunnanverðu. Þau séu miðuð við „Skarðsá upp í svonefndan Skárðsárkrók, þaðan beint í stóru vörðu, sem er hér um bil mitt á milli Króksins og Upsannna, og frá nefndri vörðu beina stefnu í Upsarenda og svo eptir sömu línu norður heiðina þar sem vötnum fer að halla norður af.“ Þær eldri heimildir um merki Hróaldsstaða sem að framan hafi verið getið miði einnig við Skarðsá, Hvammsá og „upp í ups“, í „efstu ups“ eða „upp á háfjall sem vötn deila“.

Landamerkjabréf Hvammsgerðis, dags. 7. júní 1884 og þinglýst 11. júní 1886, og Áslaugarstaða, ódagsett en þinglýst 24. júní 1884 séu í samræmi við bréf Hróaldsstaða. Þau séu bæði árituð vegna þeirrar jarðar en bréf hennar einungis vegna Áslaugarstaða. Þá er vísað til að framar í úrskurðinum sé komist að þeirri niðurstöðu að eldri heimildir um Hámundarstaði, sem einnig taki til Hvammsgerðis styðji þá skýringu á landamerkjabréfi Hvammsgerðis að þar sé miðað við vatnaskil á Ytri-Hágangi og suður yfir Þverfellsdal. Sams konar niðurstaða í umfjöllun um Áslaugarstaði styðjist jafnfram við eldri heimild um þá jörð.

Þess skuli getið að um það bil 8 km. suður af Ytri-Hágangi (923 m) sé Syðri-Hágangur (952 m) og þar á milli sé Þverfell (650 m). Fjallaröð þessi myndi skýr landfræðileg mörk og vatnaskil vestur af Selárdal og heiðarlöndum ofan hans. Í Þverfellsdal, á milli Þverfells og Ytri-Hágangs, séu nokkur vötn og þaðan renni Hvammsá í mörgum kvíslum. Á kortum Landmælinga Íslands séu Ufsir merktar í heiðarbrúninni upp af Selárdal en Hágangsurð norðar og nær Ytri-Hágangi. Ufs, eða ups, hafi ekki einhlíta merkingu í íslensku máli og muni þannig almennt bæði geta vísað til fjallseggjar og láréttra bergstalla.

Óbyggðanefnd telji að eldri heimildir um Hróaldsstaði styðji þá skýringu á landamerkjabréfi jarðarinnar að norðvesturmerki miðist við vatnaskil, þ.e.a.s. liggi úr Ytri-Hágangi yfir Þverfellsdal, Þverfell og upp í hlíðar Syðri-Hágangs. Vatnaskilin skeri það landsvæði sem ágreiningur málsaðila taki til. Um þýðingu þessa við mat á eignarréttarlegri stöðu landsins verði fjallað síðar.

Í máli nr. 4/2005 hjá Óbyggðanefnd sé komist að þeirri niðurstöðu að eignarland jarðarinnar Miðfjarðar nái ekki suður að kröfusvæði eigenda Hróaldsstaða og úrskurðuð þjóðlenda í afréttareign á tilteknu svæði.

Í kjölfar þess að landamerkjalög hafi tekið gildi 1882 hafi verið gert landamerkjabréf fyrir jörðina Hróaldsstaði. Fyrirliggjandi gögn bendi til þess að landamerkjum hennar sé þar rétt lýst. Bréfið hafi verið undirritað af fyrirsvarsmanni Hróaldsstaða, þinglesið, fært í landamerkjabók og á því byggt án þess að séð verði að komið hafi fram athugasemdir yfirvalda eða ágreiningur við nágranna sem þýðingu hafi hér. Þetta bendi allt til þess að lýsing merkja hafi verið í samræmi við það sem almennt hafi verið talið gilda. Jafnframt sé ljóst að eigendur Hróaldsstaða hafi um langa hríð haft réttmætar ástæður til að vænta þess að merkjum sé þar rétt lýst.

Komi þá til skoðunar hver sé eignarréttarleg staða þess landsvæðis sem hér sé til umfjöllunar og samkvæmt framangreindu sé innan merkja jarðarinnar Hróaldsstaða austan vatnaskila en utan þeirra vestan vatnaskila.

Ekki séu heimildir um annað en að jörðin Hróaldsstaðir, eins og hún hafi verið afmörkuð hér að framan, hafi verið byggð og nýtt eftir búsakaparháttum og aðstæðum á hverjum tíma. Innan þessara marka hafi eigendur jarðarinnar farið með umráð og hagnýtingu og gert ráðstafanir með löggerningum á sama hátt og gildi um eignarland almennt. Hálendari hluti jarðarinnar hafi ekki verið þar undandskilinn, enda þótt nýting þar hafi verið takmörkuð. Ekki verði annað séð en að innan þessara marka hafi eignarhald verið án ágreinings eða athugasemda. Þannig séu engar heimildir um að land innan marka jarðarinnar hafi mismunandi eignarréttarlega stöðu og verði staðhættir, gróðurfar eða nýtingarmöguleikar ekki taldir hafa úrslitaáhrif í því sambandi. Þar beri þess að geta að talið sé vafalaust að við upphaf landnáms hafi gróðurþekja í Vopnafirði, sem og á Íslandi í heild, verið mun meiri að víðáttu og grósku en nú sé. Þá verði fyrirkomulag smölunar ekki talið hafa eignarréttarlega þýðingu.

Að öllu framangreindu virtu hafi ekki verið sýnt fram á það af hálfu íslenska ríkisins að land innan tilgreindra landamerkja jarðarinnar Hróaldsstaða sé þjóðlenda. Á hinn bóginn hafi ekki verði sýnt fram á það af hálfu gagnaðila að merki jarðarinnar nái svo langt til norðvesturs sem gerð sé krafa til. Ráðist því afmörkun að því leyti af vatnaskilum, líkt og að framan sé rakið. Ekki hafi verið sýnt fram á að utan merkja jarðarinnar Hróaldsstaða, en innan kröfusvæðis eigenda hennar í máli þessu sé eignarland, hvorki fyrir nám, löggerninga né með öðrum hætti. Eins og notkun landsins hafi verið háttað hafi ekki heldur verið sýnt fram á að eignarhefð hafi verið unnin á því. Rannsókn óbyggðanefndar leiði einnig til þeirrar niðurstöðu að vestan umræddrar vatnaskilalínu sé þjóðlenda en austan hennar eignarland, án þess þó að tekin sé afstaða til þess hver fari með þau eignarréttindi eða hver séu mörk milli eignarlanda, sbr. 7. gr. laga n.r 58/1998.

Komi þá til skoðunar hvort stofnast hafi til óbeinna eignarréttinda innan þess lands sem gerð sé krafa til af hálfu gagnaðila en falli utan landamerkja jarðarinnar Hróaldsstaða samkvæmt framangreindri afmörkun, þ.e. landsvæði sem nái frá vatnaskilum og vestur að kröfulínu gagnaðila. Fyrir liggi að landsvæði þetta hafi verið nýtt af eigendum Hróaldsstaða til beitar og annarra venjubundinna afréttarnota og aðrir hafi ekki sett fram kröfur til þess. Verði því fallist á að landið sé í afréttareign Hróaldsstaða.

Það sé því niðurstaða óbyggðanefndar að umrætt landsvæði utan landamerkja jarðarinnar Hróaldsstaða, þ.á.m. í Þverfellsdal, svo sem það sé nánar afmarkað, teljist til þjóðlendu í skilningi 1. gr., sbr. einnig a-lið 7. gr. laga nr. 58/1998. Sama landsvæði sé í afréttareign Hróaldsstaða, sbr. 2. mgr. 5. gr. og c-lið 7. gr. sömu laga.

Merkjalýsing úrskurðarins fellur orðrétt saman við merkjalýsingu í kröfugerð stefnenda og þykir óþarfi að endurtaka hana hér.

Stefnendur kveðast í stefnu halda því fram að hið umdeilda land sé eignarland í skilningi 1. gr. þjóðlendulaga nr. 58/1998 þar sem eignarland sé skilgreint þannig að það sé landsvæði þar sem eigandi landsins fari með öll venjuleg eignarráð þess innan þeirra marka sem lög segi til um á hverjum tíma. Þjóðlenda sé hins vegar landsvæði utan eignarlanda þó að einstaklingar kunni að eiga þar takmörkuð eignarréttindi. Það hafi því verið röng niðurstaða hjá óbyggðanefnd að telja hið umdeilda landsvæði til þjóðlendu.

Stefnendur telji allt land jarðarinnar vera innan landnáms Hróalds bjólu, sem numið hafi land fyrir vestan Vesturdalsá, dalinn hálfan og Selárdal allan út til Digraness, skv. frásögn Landnámu. Eignarréttur hafi þannig stofnast við landnám og fullljóst að um fullkominn eignarrétt hafi verið að ræða þar sem engar heimildir bendi til þess að landnámsmenn hafi numið land til annars en fullrar eignar. Engin rök séu fyrir því að ætla að hluti lands, sem verið hafi á einni hendi um aldir, hafi verið skilinn frá og talinn einungis undirorpinn afnotarétti. Slíkt væri hugsanlegt ef um almenning eða samnotaafrétt margra jarða eða heillar sveitar væri að ræða, sem ekki sé í þessu tilviki.

Hið umdeilda land liggi innan landamerkja Hróaldsstaða samkvæmt landamerkjabréfi jarðarinnar, sem þinglýst hafi verið 24. júní 1884, en í bréfinu sé merkjum jarðarinnar lýst svo:

„...að framan ræður Skarðsá upp í svonefndan Skarðsárkrók, þaðan beinl Stóruvörðu, sem er hér um bil mitt á milli Króksins og Upsanna og frá nefndri vörðu beina stefnu í Upsarenda og svo eptir sömu línu norður heiðina þar sem vötnum fer að halla norður af. Að utan ræður Hvammsá alla leið neðanfrá Selá og norður í Hvammsárvatn. Þessi landamerki hafa verið ótátalin eptir kunnugra manna sögn, svo lengi þeir muna til.“

Í landamerkjabréfinu sé miðað við vatnaskil að sunnan en Hvammsárvatn að norðan. Þannig virðist höfundur landamerkjabréfsins hafa gert ráð fyrir því að Hvammsárvatn liggi á vatnaskilum. Hvammsárvatn sé í Þverfellsdal og úr því falli tvö meginvatnsföll, annars vegar Þverfellslækur sem falli norður í Miðfjarðará og hins vegar Hvammsá sem falli austur og suður í Selárdal í Vopnafirði. Stefnendur telji því að hin mælda vatnaskilalína sé einfaldlega röng og liggi raunveruleg vatnaskil töluvert þar fyrir vestan.

Eldri heimildir um landamerki jarðarinnar staðfesti fyrrgreinda staðhæfingu stefnenda og beri þar helst að nefna eftirtaldar heimildir:

Hinn 6. ágúst 1542 hafi Loftur Kolbeinsson selt Árna Brandssyni jörðina Hróaldsstaði (hrohallzstadi) með öllum gögnum og gæðum er greindu koti hafi fylgt að fornu og nýju. Að sögn Lofts hafi landamerki jarðarinnar verið eftirfarandi:

„fram j skarszáá og vt j huammsáá vp j vps og ofan j seláá med tueimur veidivotnum ...“

Hróaldsstaðir hafi verið meðal þeirra jarða sem Bjarni Oddsson hafi fengið Brynjólfi biskupi Sveinssyni í jarðakaupsgjörningi sem fram hafi farið að Bustarfelli 14. ágúst 1651. Takmörk jarðarinnar, eftir tveimur innsigluðum kaupbréfum og tveimur innsigluðum vitnisburðum, hafi verið svohljóðandi:

„... millum Skardsar og Hvams ar og ut i Selá, itölulaust i allan mata, upp i efstu ups med tveimur veide votnum ...“

Gísli Eríksson hafi árið 1669 lögfest í umboði Brynjólfs Sveinssonar biskups alla jörðina Hróaldsstaði í Vopnafirði, með eftirgreindu takmörkunum:

„... i midlum Skardzár og Hvammzár uppa háfiall sem wötn deila, i mots vid lögmerke annara manna, og ofann í Selá, hvoria Jörd Byskupenn kallar sijna fullnadar laga eign vera ...“

Hinar tvær fyrstnefndu heimildir nefni tvö veiðivötn. Annað þeirra geti ekki verið annað en Hvammsárvatn, en þar hafi um langan aldur verið ágæt silungsveiði.

Þriðja heimildin nefni vatnaskil berum orðum og eins og áður komi fram sé Hvammsárvatn á vatnaskilum.

Samkvæmt framangreindu öllu telji stefnendur vera alvarlega annmarka á úrskurði óbyggðanefndar og beri því að ógilda úrskurð hennar í málinu.

Stefnendur bendi á að í dómsmálum vegna þjóðlendna hafi verið á það litið við úrlausn málanna að réttmætar væntingar eiganda um eignarrétt sinn, eins og þær sem að framan greini, nytu verndar 72. gr. stjórnarskrárinnar, sbr. einnig 1. gr. 1. viðauka mannréttindasáttmála Evrópu sem lögfestur hafi verið með samnefndum lögum nr. 62/1994. Verði eigandi ekki sviptur þeim fjárhagslegu hagsmunum sem felist í slíkum réttmætum væntingum nema að uppfylltum þeim skilyrðum sem nánar greini í umræddum eignarréttarákvæðum. Athugasemdir við það frumvarp sem orðið hafi að lögum nr. 58/1998 beri skýrlega með sér að það hafi ekki verið ætlun löggjafans að svipta landeigendur eignarheimildum sem þeir hafi aflað og notið athugasemdalaust um aldalangt skeið, með því að gera þeim að sýna fram á órofna sögu eignarréttar þeirra frá landnámi og láta þá bera hallan af vafa um þetta efni.

Það sé og skoðun stefnenda að lög nr. 58/1998 verði ekki skýrð á þá leið að landeigendur þurfi að sýna frekar fram á, en þegar hafi verið gert, að umrætt landsvæði sé eignarland þeirra og þar með utan þjóðlendu.

Ekki ráði úrslitum í þessu máli þótt víða í heimildum sé notað orðið afréttur um hið umdeilda land. Afréttur geti verið heimaafréttur og ekki eingöngu notaður til sumarbeitar sauðfjár. Þá ráði ekki úrslitum um eignarhald þótt land sé aðeins notað til sumarbeitar eins og fram komi í dómi Hæstaréttar í máli nr. 48/2004.

Stefnendur vísi til þess að stefndi hafi ekki sýnt fram á að hann eigi nokkurn rétt til umrædds landsvæðis. Til að stefndi geti öðlast þann rétt, sem skilgreindur sé í þjóðlendulögum verði að sýna fram á að heimildir um landamerki séu rangar, en það hafi hann á engan hátt gert. Þá þurfi stefndi að sýna fram á að afrétturinn sé samnotaafréttur en ekki einkaafréttur eða hluti jarðar, sem hann hafi ekki gert og hafi það mikið að segja við ákvörðun um inntak eignarréttarins, sbr. fyrrgreindan Hæstaréttardóm.

Stefnendur byggi á því að verði eignarréttur ekki viðurkenndur hafi núverandi eigendur öðlast eignarrétt að hinu umdeilda landsvæði fyrir hefð og vísi þeir til 1. mgr. 2. gr. og 1. mgr. 6. gr. laga um hefð nr. 46/1905. Eignarhefð verði unnin á fasteign með 20 ára óslitnu eignarhaldi og stefnendur og fyrri eigendur hafi í góðri trú haft öll umráð landsins í árhundraðaraðir. Fullnægt sé öllum skilyrðum hefðar um eignarhaldstíma, virk umráð og huglæga afstöðu og samkvæmt því verði að telja, án tillits til uppruna og sögu eignarheimilda fyrir jörðina, að hefð hafi unnist, sbr. 2. gr. laga nr. 46/1905 um hefð, að því er varði umrætt landsvæði. Með hliðsjón af afstöðu eigenda á hverjum tíma og nýtingar þeirra verði að telja að sú hefð hafi verið til eignar á landinu, en ekki aðeins náð til takmarkaðra afnota eða ítaksréttinda.

Stefnendur vísi um lagarök til 25. og 26. gr. þinglýsingalaga nr. 39/1978 um rétt þinglýsts eiganda og til 72. gr. stjórnarskrárinnar um vernd eignarréttinda, sbr. einnig 1. gr. 1. viðauka mannréttindasáttmála Evrópu sem lögfestur hafi verið með samnefndum lögum nr. 62/1994. Einnig sé vísað til óskráðra reglna eignarréttarins um beinan eignarrétt, til 1. gr. laga um þjóðlendur o.fl. nr. 58/1998, að því er varði skilgreiningu á eignarlöndum, og 1. gr. laga um landamerki nr. 41/1919, sbr. eldri lög um sama efni. Þá sé vísað til 1. mgr. 2. gr. og 1. mgr. 6. gr. laga um hefð nr. 46/1905, enda hafi stefnendur haft umráð landsins fullan hefðartíma fasteigna margfalt og meinað öðrum afnot þess. Einnig vísi stefnendur til venju, þ.e. að land sem að fornu hafi verð notað eingöngu af landeigendum sé með vísan til venjuréttar talið eignarland þeirra án takmarkana enda hafi nýting þeirra gefið slíkt til kynna. Þá vísi stefnendur til meginreglna einkamálaréttarfars um sönnunargildi dóma, sbr. og núgildandi ákvæði 116. gr. laga nr. 91/1991. Þá vísi stefnendur til kröfulýsingar og greinargerðar sem þeir hafi lagt fram undir rekstri óbyggðanefndar á málinu og allra þeirra gagna sem þeim hafi fylgt.

Stefnendur byggi málskostnaðarkröfu á XXI. kafla laga nr. 91/1991 og vísi til gjafsóknarleyfis dóms- og kirkjumálaráðuneytis.

Í greinargerð stefnda kemur fram að af hans hálfu sé á því byggt, að landsvæði það sem mál þetta varði sé svæði utan eignarlanda og teljist þannig vera þjóðlenda í samræmi við úrskurð óbyggðanefndar á svæðinu, sbr. 1. og 2. gr. laga nr. 58/1998. Telji stefndi fullljóst af heimildum, að landsvæðið hafi aldrei verið undirorpið beinum eignarétti, og að nýting þess hafi ekki verið með þeim hætti, sbr. nánar eftirgreint. Að mati stefnda hvíli sönnunarbyrðin ótvírætt á stefnendum að sýna fram á tilvist beins eignaréttar að landsvæðinu, eða einstökum hlutum þess.

Óbyggðanefnd byggi úrskurð sinn á umfangsmikilli upplýsingaöflun og rannsóknum. Sé niðurstaðan byggð á kerfisbundinni leit nefndarinnar að gögnum og framlögðum gögnum frá málsaðilum. Þá hafi einnig verið byggt á skýrslum sem gefnar hafi verið fyrir nefndinni. Hafi óbyggðanefnd talið ótvírætt, að við gildistöku laga nr. 58/1998, hefði landsvæði það sem um sé deilt í máli þessu, talist til afrétta samkvæmt þeirri eignaréttarlegu flokkun lands sem almennt hafi verið miðað við fram til þess tíma.

Stefndi geri niðurstöður nefndarinnar að sínum til stuðnings sýknukröfu.

Landamerkjabréf fyrir jörðina Hróaldsstaði sé ódagsett en þinglýst 24. júní 1884. Í bréfinu séu merki jarðarinnar til norðurs, gagnvart Hvammsgerði, miðuð við „Hvammsá, alla leið neðan frá Selá og norður í Hvammsárvatn.“ Merkin til suðurs, gagnvart Áslaugarstöðum séu miðuð við „Skarðsá upp í svonefndan Skarðsárkrók, þaðan beint í stóra vörðu, sem er hér um bil mitt á milli Króksins og Upsanna, og frá nefndri vörðu beina stefnu í Upsarenda og svo eptir sömu línu norður heiðina þar sem vötnum fer að halla norður af.“

Stefndi sé sammála þeirri ályktun óbyggðanefndar, sbr. bls. 145 í úrskurði nefndarinnar, að norðvesturmerki jarðarinnar miðist við vatnaskil, þ.e.a.s. liggi frá Ytri-Hágangi yfir Þverfellsdal, Þverfell og upp í hlíðar Syðri-Hágangs. Styðji eldri heimildir þá niðurstöðu, svo sem heimild um sölu Hróaldsstaða frá árinu 1542, jarðakaupasamningur frá 1651 og lögfesta sem lesin hafi verið upp að Hofskirkju árið 1669.

Um átta kílómetra suður af Ytri-Hágangi (923 m) sé Syðri-Hágangur (952 m) og þar á milli sé Þverfell (650 m). Fjallaröð þessi myndi skýr landfræðileg mörk og vatnaskil vestur af Selárdal og heiðarlöndum ofan hans.

Ekki hafi verið sýnt fram á að merki jarðarinnar nái jafn langt til norðvesturs og gerð sé krafa um af hálfu stefnenda, heldur miðist mörk hennar við vatnaskil, sbr. framanritað.

Í málinu hafi ekki komið fram nein gögn, sem hnekkt geti lýsingu á mörkum jarðarinnar í landamerkjabréfi eða rýrt eignarréttarlegt sönnunargildi þess. Engin haldbær gögn hafi komið fram sem sýni fram á eignarhald stefnenda á því svæði sem landeigendur byggi kröfugerð sína norðvestan afmörkunar þjóðlendu í máli þessu.

Bent sé á, að því sé ekki lýst í Landnámu hversu langt upp til fjalla og inn til lands landnám á þessu svæði hafi náð. Ólíklegt verði að teljast, að land á umþrættu svæði hafi verið numið í öndverðu, einkum með hliðsjón af staðháttum og fjarlægðum.

Í samræmi við dómafordæmi teljist heimildarskortur hvað þetta varði leiða til þess að álitið verði ósannað að heiðarlönd eða öræfasvæði hafi verið numin í öndverðu. Sé þetta til samræmis við þá reglu sem ráðin verði af dómafordæmum Hæstaréttar, að sé deilt um upphaflegt nám lands, verði aðeins stuðst við glöggar landfræðilegar heimildir, en heimildarskortur leiði til þess, að álitið verði ósannað að heiðarlönd hafi verið numin í öndverðu, sbr. til hliðsjónar t.d. dóma Hæstaréttar í málunum nr. 67/1996 (Eyvindarstaðaheiði) og 48/2004 (Úthlíð). Hvíli sönnunarbyrðin um slíka eignaréttarstofnun á þeim sem haldi slíku fram.

Verði talið, að svæðið hafi verið numið í öndverðu, hafi það ekki verið numið til eignar, heldur eingöngu til takmarkaðra nota, svo sem afréttarnota. Frá upphafi Íslandsbyggðar hafi menn helgað sér ekki eingöngu ákveðin landsvæði, sem háð hafi verið beinum eignarétti, heldur einnig ítök, afrétti og öll önnur réttindi sem einhverja þýðingu hafi getað haft fyrir afkomu þeirra. Meðan landsvæði hafi gefið eitthvað af sér hafi hagsmunir legið til þess að halda við merkjum réttindanna, hvers eðlis sem þau hafi verið. Um þetta sé m.a. vísað til dóma Hæstaréttar í málunum nr. 67/2006 (Skjaldbreiður) og nr. 27/20007 (Grænafjall).

Verði hins vegar talið, að svæðið kunni að hafa að hluta eða að öllu leyti verið innan landnáms eða undirorpið beinum eignarétti, byggi stefndi á til vara, að allar líkur séu á því, að slíkt eignarhald hafi fallið niður en svæðið verið tekið til takmarkaðra nota, þ.e. afréttarnota. Þó að talið yrði að til beins eignaréttar hefði stofnast í öndverðu, liggi ekkert fyrir um að sá réttur hafi haldist í gegnum aldirnar.

Engin gögn liggi fyrir um að svæðið hafi verið nýtt til annars en sumarbeitar fyrir búfé og e.t.v. annarra takmarkaðra nota.

Þyki það einnig styðja þau sjónarmið, að til beins eignarréttar hafi ekki stofnast á svæðin, að fjallskil hafi verið á hendi sveitarfélags, landsvæðið ekki afgirt og þangað hafi búfénaður getað leitað frá öðrum án hindrana. Um afréttarmálefni og fjallskil hafi snemma verið settar opinberar reglur, sem sveitarstjórnum hafi verði falið að annast framkvæmd á.

Þá sé á því byggt af hálfu stefnda, að staðhættir og fjarlægð frá byggð bendi til þess að landið hafi ekki verið numið í öndverðu eða teljist lúta beinum eignarétti.

Umþrætt landsvæði sé fjalllendi í um 480 metra hæð yfir sjávarmáli og taki til Þverfellsdals auk Þverfells (650 m).

Að teknu tilliti til staðhátta, víðáttu, gróðurfars á svæðinu og hæðar þess yfir sjó, virðist því augljóst að svæðið hafi ekki verið nýtt til annars en beitarafnota.

Ekki verði talið að skilyrði eignarhefðar séu fyrir hendi, m.a. með vísan til framanritaðra sjónarmiða um nýtingu lands, staðhætti og eldri heimildir. Nýting svæðisins hafi í aldanna rás ekki falist í öðru en sumarbeit fyrir búfénað, en hefðbundin afréttarnot geti ekki stofnað til beinna eignaréttinda yfir landi, sbr. til hliðsjónar dóma Hæstaréttar í málunum nr. 47/2007 (Bláskógabyggð) og 48/2004.

Stefndi hafni því einnig, að réttmætar væntingar geti verið grundvöllur fyrir eignaréttartilkalli á svæðinu. Sú regla verði leidd af Landmannaafréttardómi Hæstaréttar hinum síðari, að löggjafinn sé einn bær til þess að ráðstafa réttindum yfir landsvæði utan eignarlanda. Landslög þurfi til sölu eigna ríkissjóðs. Athafnir eða athafnaleysi starfsmanna stjórnsýslunnar geti ekki leitt af sér slík yfirráð nema sérstök lagaheimild hafi verið fyrir hendi, þ.m.t. það að þjóðlenda hafi verið látin af hendi. Réttmætar væntingar geti því ekki stofnast á þeim grundvelli sem haldið sé fram. Þar að auki verði væntingarnar vitanlega einnig að vera réttmætar í skilningi laga, þ.e. menn geti ekki haft væntingar til að öðlast meiri og frekari réttindi en þeir geti mögulega átt rétt á. Ef því hátti þannig til, líkt og í þessu tilviki, að m.a. heimildir, staðhættir, gróðurfar og nýting lands bendi ekki til beins eignaréttar, geti réttmætar væntingar ekki stofnað til slíkra réttinda.

Þeim málatilbúnaði stefnenda sé jafnframt hafnað, er lúti að því að ákvæði þjóðlendulaga uppfylli ekki lagaskilyrði 72. gr. stjórnarskrár og 1. mgr. 1. gr. samningsviðauka við Mannréttindasáttmála Evrópu. Með lögunum sé ekki verið að gera eignir manna upptækar, heldur skera úr um eignaréttindi.

Með vísan til alls þess sem að framan sé rakið, hvers um sig og saman, þá telji stefndi að stefnendum hafi ekki tekist að sýna fram á að niðurstaða óbyggðanefndar í málinu nr. 3/2005, hvað varði hið umþrætta landsvæði, hafi verið röng. Ljóst sé að einstakir hlutar þess svæðis sem hér hafi verið fjallað um, séu misjafnlega fallnir til beitar. Beitarsvæði taki þó breytingum, auk þess sem þau séu ekki endilega samfelld. Landsvæði það sem hér sé til meðferðar, verði því talið falla undir skilgreininguna „landsvæði ...sem að staðaldri [hafi] verið notað til sumarbeitar fyrir búfé...“, sbr. 1. gr. laga nr. 58/1998. Engin gögn liggi fyrir um að landsvæði þetta hafi haft mismunandi eignaréttarlega stöðu. Telji stefndi því að landsvæði það sem hér sé til umfjöllunar, svo sem það sé afmarkað í kröfugerð stefnenda og fari saman við niðurstöður óbyggðanefndar, teljist þjóðlenda í skilningi 1. gr., sbr. einnig a-lið 7. gr. laga nr. 58/1998.

Að öðru leyti mótmæli stefndi öllum sjónarmiðum og málsástæðum stefnenda, svo sem þeim sé lýst í stefnu, en byggi um leið á þeim röksemdum sem lagðar hafi verið til grundvallar í úrskurði óbyggðanefndar í málinu nr. 3/2005, auk þess sem byggt sé á þeim sjónarmiðum og röksemdum sem settar hafi verið fram af hálfu stefnda, fjármálaráðherra f.h. íslenska ríkisins, í kröfulýsingu hans fyrir nefndinni, dags. 14. október 2004, sbr. greinargerð hans dags. 10. desember 2005, og þess krafist að úrskurður óbyggðanefndar frá 29. maí 2007, í fyrrgreindu máli nr. 3/2005, verði staðfestur, þannig að miðað verði við að þjóðlendulína verði dregin með þeim hætti sem þar sé gert.

Auk framangreindra lagatilvísana, vísi stefndi máli sínu til stuðnings til almennra reglna eignaréttar og til þjóðlendulaga, nr. 58/1998. Þá sé vísað til 72. gr. stjórnarskrárinnar, nr. 33/1944. Byggt sé á meginreglum eignaréttar um nám, töku og óslitin not, sem og meginreglum um eignarráð fasteignareigenda og almennra reglna samninga- og kröfuréttar. Vísað sé til hefðarlaga, nr. 46/1905 og til laga nr. 6/1986, um afréttarmálefni og fjallskil. Þá sé vísað til ýmissa eignaréttarreglna Grágásar og Jónsbókar.

Krafa um málskostnað styðjist við XXI. kafla laga nr. 91/1991, um meðferð einkamála, aðallega 129. og 130. gr. þeirra laga.

Eins og nánar er lýst hér að framan stendur deila málsaðila um eignarréttarlega stöðu landsvæðis, sem nær til Þverfells og vesturhluta Þverfellsdals milli Syðri- og Ytri Hágangs í Vopnafjarðarhreppi og var eitt þeirra landsvæða sem um var fjallað í úrskurði óbyggðanefndar nr. 3/2005, Vopnafjarðarhreppur sem kveðinn var upp 29. maí 2007. Nær þrætusvæðið að svæði sem eigendur Miðfjarðar í fyrrum Skeggjastaðahreppi hafa gert kröfu til og um er fjallað í úrskurði óbyggðanefndar í máli nr. 4/2005, sem er einnig til endurskoðunar hér fyrir dómi, sbr. mál nr. E-42/2008, en dómur í því máli er einnig kveðinn upp í dag.

Mörkum svæðisins er ítarlega lýst hér að framan m.a. í kröfugerð stefnenda og þykir ekki ástæða til að endurtaka það. Byggir málsókn stefnenda á því að þeir telja sig eiga umrætt svæði beinum eignarrétti, en eigi það ekki aðeins í afréttareign eins og óbyggðanefnd taldi. Krefjast stefnendur annars vegar ógildingar úrskurðarins, en hins vegar viðurkenningar á því að innan nefndra merkja sé engin þjóðlenda. Stefndi unir hins vegar niðurstöðu óbyggðanefndar.

Samkvæmt sönnunarreglum sem staðfestar hafa verið ítrekað í fordæmum Hæstaréttar í þjóðlendumálum bera þeir sem kalla til beins eignarréttar á landi sönnunarbyrði fyrir staðhæfingum sínum þar um, en takist slík sönnun ekki verður landsvæðið talið þjóðlenda í samræmi við ákvæði laga nr. 58/1998, enda rúmist slík niðurstaða innan kröfugerðar íslenska ríkisins þar um. Stefnendur bera því ótvírætt sönnunarbyrði fyrir því að þau eigi þann rétt sem þau krefjast.

Þá sönnunarbyrði, sem samkvæmt framansögðu hefur verið lögð á landeigendur, verður þó að virða með hliðsjón af því að óbyggðanefnd hefur sjálfstæða rannsóknarskyldu samkvæmt lögum nr. 58/1998. Ber nefndinni að hafa frumkvæði að gagnaöflun, þó það aflétti ekki skyldu málsaðila til að afla þeirra gagna sem þeir telja þörf á til sönnunar kröfum sínum.

Í dómi Hæstaréttar í máli nr. 48/2004 tók rétturinn almenna afstöðu til mats á gildi landamerkjabréfa og hvert væri inntak eignarréttar á svæði, sem í þeim væri lýst. Þar var sagt að almennt skipti máli hvort um væri að ræða jörð eða annað landsvæði og einnig að landamerkjabréf fyrir jörð feli almennt í sér ríkari sönnun fyrir því að um eignarland sé að ræða þótt jafnframt verði að meta gildi hvers bréfs sérstaklega. Þó var talið að það yki almennt gildi landamerkjabréfs væri það áritað um samþykki eigenda aðliggjandi jarða. Hins vegar yrði ekki litið fram hjá þeirri staðreynd að fyrir gildistöku laga nr. 58/1998 hafi engum verið til að dreifa, sem hafi getað sem handhafi beins eignarréttar gert samninga um mörk þess lands, sem nú kallist þjóðlenda. Jafnframt hafi verið sagt að þess yrði að gæta að með því að gera landamerkjabréf hafi menn ekki getað einhliða aukið við land sitt eða annan rétt umfram það sem verið hefði. Verði til þess að líta hvort til séu eldri heimildir, sem fallið geti að lýsingu í landamerkjabréfi, enda stangist sú lýsing heldur ekki á við staðhætti, gróðurfar og upplýsingar um nýtingu lands. Framangreindar forsendur hafa margítrekað verið lagðar til grundvallar dómum Hæstaréttar í sambærilegum málum síðan.

Í 1. mgr. 19. gr. þjóðlendulaga nr. 58/1998 kemur fram að sá sem ekki vilji una úrskurði óbyggðanefndar skuli höfða einkamál innan nánar tilgreinds tíma frá birtingu úrskurðar. Sé þá unnt að leggja til úrlausnar dómstóla hverja þá kröfu sem gerð hafi verið fyrir nefndinni. Eins og fyrr er getið gerðu stefnendur þær kröfur fyrir óbyggðanefnd að viðurkenndur yrði beinn eignarréttur þeirra á landi Hróaldsstaða innan þeirra merkja sem lýst sé í framlögðu landamerkjabréfi, þ.e. allt land innan eftirtalinna merkja með vísan til tölusettra punkta á meðfylgjandi uppdrætti. Að sunnan Skarðsós í Selá (punktur 1) þaðan í krókinn á Skarðsá (punktur 2) þaðan í Stóruvörðu (punktur 3) þaðan í Upsarenda (punktur 4) þaðan bein stefna á vatnaskil. Að norðan frá vatnaskilum í Hvammsárvatn (punktur 5) síðan ræður Hvammsá í ós við Selá (punktur 6). Að ofan ráða vatnaskil en Selá að neðan. Er krafa þeirra því beinlínis orðuð þannig að land þeirra nái að vatnaskilum að sunnan en að Hvammsárvatni að norðan. Í málatilbúnaði sínum hér fyrir dómi byggja stefnendur á því að Hvammsárvatn hljóti að vera á vatnaskilum. Við munnlegan málflutning staðfesti lögmaður stefnenda að ekki væri vissa um hvar Hvammsárvatn sé. Á yfirlitskorti óbyggðanefndar í málinu er aflangt vatn við vestari mörk þjóðlendu þeirrar sem um er deilt í málinu sem merkt er Hvammsárvatn en heitið er innan sviga. Af endurriti skýrslna sem tveir af þremur stefnendum málsins gáfu fyrir óbyggðanefnd má ráða að alls er óvíst að Hvammsárvatn sé þar sem það er merkt á kortið samkvæmt framansögðu og má ætla að óbyggðanefnd gefi þetta til kynna með því að hafa heitið innan sviga. Af framangreindu verður ekki dregin önnur ályktun en að kröfur stefnenda fyrir óbyggðanefnd hafi lotið að því að land stefnenda næði að vatnaskilum á Þverfellsdal. Hafa stefnendur með engu móti rökstutt hvernig sú lína sem þeir virðast hafa dregið á kort sem kröfulínu sína geti talist á vatnaskilum og blasir þetta reyndar við varðandi línuna til suðurs sem dregin er upp og yfir Þverfell. Óbyggðanefnd aflaði upplýsinga frá sérfróðum aðilum um hvar vatnaskil lægju m.a. á Þverfellsdal. Kemur fram í úrskurði nefndarinnar að málið hafi verið endurupptekið til framlagningar m.a. þessara gagna og að málsaðilum hafi verið gefinn kostur á að koma með athugasemdir, en engar slíkar hafi komið fram. Hér fyrir dómi hefur heldur ekki verið aflað neinna þeirra gagna sem varpað gæti rýrð á réttmæti framangreindrar vatnaskilalínu og samræmist hún þeim kortum sem liggja fyrir dómnum. Hefur stefnendum ekki tekist sönnun þess að Hvammsá renni með þeim hætti sem teiknað er inn á kort á dómskjali nr. 6. Þá verður ekki séð að tilvísun eldri heimilda til tveggja veiðivatna renni stoðum undir kröfur stefnenda, enda nokkur vötn sem falla innan merkja jarðanna eins og þjóðlendulínan er dregin af óbyggðanefnd. Þá verða að mati dómsins engar ályktanir dregnar, sem máli skipta fyrir úrlausn þess ágreinings sem hér liggur fyrir, um þýðingu ummæla í lögfestu frá 1669 um að merki séu „i mótz vid lögmerke annara manna“.

Samkvæmt framansögðu verður talið sýnt að óbyggðanefnd hafi í raun fallist á allar kröfur stefnenda eins og þær voru fram settar og hafi viðurkennt beinan eignarrétt þeirra að öllu landi innan merkja sem fram koma í landamerkjabréfi. Hefur stefnendum ekki tekist sönnun þess að þjóðlendulína sé dregin um eignarland þeirra. Engin þau gögn hafa verið lögð fyrir dóminn sem stutt geta ríkari eignarrétt á hinu umdeilda landsvæði en stefnendum hefur verið játaður, með vísan til laga nr. 46/1905 um hefð eða sjónarmiða um réttmætar væntingar. Þá verður ekki séð að neinir þeir ágallar séu á úrskurði óbyggðanefndar sem varðað geti ógildi hans.

Þegar af þeim ástæðum sem að framan greinir verður stefndi sýknaður af kröfum stefnenda í málinu.

Sú niðurstaða óbyggðanefndar að hið umdeilda landsvæði sé í afréttareign stefnenda hefur ekki verið borin undir dómstóla og sætir því ekki endurskoðun hér.

Rétt þykir að málskostnaður falli niður.

Mál þetta hefur verið rekið samhliða þremur málum sem varða lönd í fyrrum Skeggjastaðahreppi. Var meðal annars farin sameiginleg vettvangsganga þar sem dómari og lögmenn freistuðu þess að fara um þetta landsvæði sem víðast. Er seinfarið um landið og aðstæður erfiðar þannig að af vettvangsgöngu hlaust meiri kostnaður en venjulegt er í málum af þessu tagi. Þykir rétt að deila hinum útlagða kostnaði á málin og fella einn fjórða hans á þetta mál eins og nánar greinir hér á eftir.

Gjafsóknarkostnaður stefnenda 1.042.539 krónur greiðist úr ríkissjóði og er þar meðtalin málflutningsþóknun lögmanns þeirra, Friðbjörns Garðarssonar héraðsdómslögmanns, sem telst hæfilega ákveðin að meðtöldum virðisaukaskatti, 941.250 krónur.

Halldór Björnsson dómstjóri kveður upp dóminn að gættu ákvæði 1. mgr. 115. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála en dómsuppsaga hefur dregist nokkuð vegna embættisanna dómara.

Dómsorð:

Stefndi, íslenska ríkið, skal sýkn af kröfum stefnenda, Karls Steingrímssonar, Sigmundar Steingrímssonar og Auðar Jónsdóttur, í máli þessu.

Málskostnaður fellur niður.

Halldór Björnsson