Dómur

Lykilorð:
Þjóðlenda
Eignarréttarmál

D Ó M U R

Héraðsdóms Austurlands föstudaginn 5. mars 2010 í máli nr. E-42/2008:

Rós Bender

Sóley Sesselja Bender

Anna Tara Gresham Edwards

Kristján B. Edwards

Rannveig Guðmundsdóttir

Guðrún Guðmundsdóttir

Egill Björnsson

Helgi Þórhallsson

Grímur Björnsson

Halldór Gunnarsson

Ólafur Guðmundsson

Gunnar Örn Gunnarsson

Sigurjón Gunnarsson

Árni Gunnarsson

Rannveig Gunnarsdóttir

Borghildur Guðmundsdóttir

Björn Guðmundsson

Heiðdís B. Valdimarsdóttir

Íris Björnsdóttir

Þórarinn Gunnarsson

Kristján A. Flygenring

Jón Marinó Oddsson

Sigríður Sigurðardóttir og

db. Gunnlaugs Antonssonar

(Friðbjörn Eiríkur Garðarsson hdl.)

gegn

Íslenska ríkinu

(Þórhallur Haukur Þorvaldsson hdl.)

Mál þetta, sem dómtekið var 11. janúar 2010, var höfðað 7. janúar 2008.

Stefnendur eru Rós Bender, Skerjabraut 7, Seltjarnarnesi, Sóley Sesselja Bender, Frostaskjóli 32, Reykjavík, Anna Tara Gresham Edwards, sama stað, Kristján B. Edwards, Nepal, Rannveig Guðmundsdóttir, Hálsaseli 50, Reykajavík, Guðrún Guðmundsdóttir, Flókagötu 60, Reykjavík, Egill Björnsson, Ásbúðartröð 13, Hafnarfirði, Helgi Þórhallsson, Stafnaseli 5, Reykjavík, Grímur Björnsson, Skjólbraut 22, Kópavogi, Halldór Gunnarsson, Svíþjóð, Ólafur Guðmundsson, Grenimel 49, Reykjavík, Gunnar Örn Gunnarsson, Lindarbraut 18, Seltjarnarnesi, Sigurjón Gunnarsson, Digranesvegi 22, Kópavogi, Árni Gunnarsson, Háaleitisbraut 35, Reykjavík, Rannveig Gunnarsdóttir, Kjartansgötu 8, Reykjavík, Borghildur Guðmundsdóttir, Bretlandi, Björn Guðmundsson, Teigagerði 2, Reykjavík, Heiðdís B. Valdimarsdóttir, Bandaríkjunum, Íris Björnsdóttir, Lómasölum 10, Kópavogi, Þórarinn Gunnarsson, Háaleitisbraut 32, Reykjavík, Kristján A. Flygenring, Reykjavíkurvegi 39, Hafnarfirði, Jón Marinó Oddsson, Miðfirði, Langanesbyggð, Sigríður Sigurðardóttir, Hafnargötu 11, Bakkafirði, Langanesbyggð og db. Gunnlaugs Antonssonar, en vegna dánarbúsins höfða málið Sigríður Sigurðardóttir, Hafnargötu 11, Bakkafirði, Langanesbyggð, Jónas P. Gunnlaugsson sama stað, Hólmfríður Gunnlaugsdóttir, Digranesvegi 54, Kópavogi, Kristinn Gunnlaugsson, Hrísateigi 3, Húsavík, Helgi Sigurður Gunnlaugsson, Norðurtúni 3, Sandgerði, Aldís Emilía Gunnlaugsdóttir, Bæjarási 11, Bakkafirði, Langanesbyggð, Matthildur G. Gunnlaugsdóttir, Leirubakka 36, Reykjavík, Unnur Elínborg Gunnlaugsdóttir, Bæjarási 8, Bakkafirði, Langanesbyggð og Sigrún Björg Gunnlaugsdóttir, Háafelli 3, Egilsstöðum.

Stefndi er íslenska ríkið, Arnarhváli, Reykjavík.

Dómkröfur stefnenda eru þær að felldur verði úr gildi úrskurður óbyggðanefndar í málinu nr. 4/2005: Svalbarðshreppur, Þórshafnarhreppur og Skeggjastaðahreppur, frá 29. maí 2007, að því er varðar þjóðlendu á landsvæði innan neðangreindra marka:

Frá Hölknárdrögum við nyrsta Hágangshorn er dregin lína í Þverfellslæk, skemmstu leið. Þá ræður Þverfellslækur þar til hann rennur í Miðfjarðará. Síðan er Miðfjarðará fylgt að Kistufelllslækjarósi. Þaðan er Kistufellslæk fylgt að vörðu sem stendur á hól við lækinn og þaðan er farið beina leið aftur í fyrstnefnd Hölknárdrög við nyrsta Hágangshorn.

Stefnendur krefjast og viðurkenningar á því að innan framangreindra merkja sé engin þjóðlenda.

Þá krefjast stefnendur málskostnaðar án tillits til gjafsóknar sem þeim hefur verið veitt hér fyrir dómi.

Stefndi krefst sýknu. Þá krefst hann aðallega málskostnaðar en til vara að hver aðila verði látinn bera sinn kostnað af málinu.

Farið var á vettvang 15. september sl.

Jarðirnar Miðfjörður I og II og Melavellir eru í fyrrum Skeggjastaðahreppi sem nú tilheyrir sveitarfélaginu Langanesbyggð, þó verulegur hluti landsvæðis sem um er deilt í málinu falli innan sveitarfélagsmarka Vopnafjarðarhrepps. Langanesbyggð tilheyrir nú umdæmi Héraðsdóms Norðurlands-eystra, sbr. 1. gr. reglugerðar nr. 473/2009, sem sett er með heimild í 42. gr. dómstólalaga nr. 15/1998 og öðlaðist gildi við birtingu 25. maí 2009. Mál þetta var höfðað áður en framangreint reglugerðarákvæði tók gildi og áður en framangreind sameining sveitarfélaga var ráðin, en telja verður að það landsvæði sem áður var Skeggjastaðahreppur hafi fallið innan umdæmis Héraðsdóms Austurlands fram að þeim tíma að fyrrgreind reglugerð tók gildi. Var málinu því réttilega stefnt fyrir þann dómstól og verður réttilega lokið þar, þrátt fyrir framangreinda breytingu á umdæmismörkum.

Í stefnu kemur fram að jörðin Miðfjörður sé forn jörð og hafi frá öndverðu verið í bændaeign. Á jörðinni séu nú þrjú lögbýli, Miðfjörður I, Miðfjörður II og Melavellir.

Samkvæmt þinglýsingarvottorðum sem fyrir liggja í málinu eru stefnendur Kristján B. Edwards, Rós Bender, Annar Tara Gresham Erwards og Sóley Sesselja Bender eigendur Miðfjarðar I, stefnendur Rannveig Guðmundsdóttir, Guðrún Guðmundsdóttir, Egill Björnsson, Helgi Þórhallsson, Grímur Björnsson, Halldór Gunnarsson, Ólafur Guðmundsson, Gunnar Örn Gunnarsson, Sigurjón Gunnarsson, Árni Gunnarsson, Rannveig Gunnarsdóttir, Borghildur Guðmundsdóttir, Björn Guðmundsson, Heiðdís B. Valdimmarsdóttir, Guðrún Halldóra Oddsdóttir, Íris Björnsdóttir, Þórarinn Gunnarsson, Kristján A. Flygenring og Jón Marinó Oddsson eigendur Miðfjarðar II og Sigríður Sigurðardóttir og dánarbú Gunnlaugs Antonssonar eigendur Melavalla. Fram kemur í stefnu að hið umdeilda land sé í óskiptri sameign stefnenda.

Í máli þessu verður til hagræðis vísað til stefnenda sem eigenda jarðarinnar Miðfjarðar, án sundurgreiningar, þrátt fyrir að samkvæmt framansögðu sé um þrjár jarðir að ræða. Er það í samræmi við málatilbúnað stefnenda og framsetningu í úrskurði óbyggðanefndar.

Samkvæmt 7. gr. laga nr. 58/1998 um þjóðlendur og ákvörðun marka eignarlanda, þjóðlendna og afrétta með áorðnum breytingum skal óbyggðanefnd kanna og skera úr um hvaða land telst til þjóðlendna og hver séu mörk þeirra og eignarlanda, skera úr um mörk þess hluta þjóðlendu sem nýttur er sem afréttur og úrskurða um eignarréttindi innan þjóðlendna. Nefndin ákvað 1. mars 2004 að taka til meðferðar landsvæði á norðausturlandi, sem var nánar lýst svo að það afmarkaðist að vestanverðu af meginfarvegi Jökulsár á Fjöllum allt frá ósi hennar í Öxarfirði að aðalupptökum í Dyngjujökli. Þaðan væri fylgt jaðri jökulsins að Kverkfjöllum í Hveradal og þaðan dregin lína áfram til suðurs inn á Vatnajökul, en við afmörkun svæðisins þar væri fylgt markalínum, sem samvinnunefnd um svæðisskipulag miðhálendis Íslands hafi notað við vinnu sína. Framangreindum vesturmörkum breytti nefndin síðar að því leyti að svokölluð Krepputunga austan Jökulsár á Fjöllum og vestan Kreppu var skilin undan svæðinu, en þessi ákvörðun tók jafnframt til alls lands milli Kreppu og Kverkár. Austurmörk svæðisins fylgdu farvegi Lagarfljóts frá ósum á Héraðssandi þangað sem Gilsá fellur í það, en þeirri á síðan fylgt og austurmörkum Fljótsdalshrepps við Austur-Hérað (Fljótsdalshérað eftir 1. nóvember 2004), Djúpavogshrepp og Sveitarfélagið Hornafjörð. Afmörkun til austurs endaði í Geldingafelli þaðan sem lína var dregin til suðvesturs inn á Vatnajökul. Að norðan afmarkaðist svæðið af hafi. Óbyggðanefnd bárust kröfur stefnda 11. nóvember 2004, sem vörðuðu allt svæðið. Nefndin birti kröfugerð stefnda 28. desember 2004, 7. janúar 2005 og 9. sama mánaðar í samræmi við ákvæði 2. mgr. 10. gr. laga nr. 58/1998 og skoraði á þá, sem teldu til eignarréttinda á því landsvæði sem féll innan kröfusvæðis stefnda, að lýsa kröfum sínum fyrir 31. mars 2005. Sá frestur var framlengdur til maí sama ár. Fjölmargar kröfur og athugasemdir bárust nefndinni. Í júlí 2005 kynnti óbyggðanefnd þá ákvörðun sína að fjalla um svæðið í fimm aðskildum málum. Var eitt þeirra nr. 4/2005 um þjóðlendur í Svalbarðshreppi, Þórshafnarhreppi og Skeggjastaðahreppi. Tók málið meðal annars til landsvæðis sem stefnendur, eigendur jarðanna Miðfjarðar I og II og Melavalla, telja til eignarlands síns.

Óbyggðanefnd kvað upp úrskurð í málinu 29. maí 2007 og varð niðurstaða nefndarinnar að fallist var á kröfur stefnda að hluta. Að því er varðar land í fyrrum Skeggjastaðahreppi varð niðurstaða nefndarinnar sú að þjóðlenda væri á fjórum nánar tilteknum landsvæðum, sem eigendur jarða í hreppnum hefðu gert tilkall til beins eignarréttar yfir. Eru lönd þessara jarða að meginstefnu aflöng og hafa stefnuna norður/suður og eru þær taldar frá vestri til austurs: Kverkártunga, Miðfjörður, Gunnarsstaðir og Þorvaldsstaðir. Norðurmörk jarðanna eru við sjó, utan Kverkártungu, en norðurmörk þeirrar jarðar eru þar sem Litla-Kverká rennur í Miðfjarðará.

Í tilvikum framangreindra jarða tók óbyggðanefnd kröfur stefnda til greina að hluta með því að draga mörk þjóðlendu og eignarlanda nokkru sunnar en stefndi hafði krafist, utan að þjóðlendumörk í Kverkártungu voru dregin í samræmi við kröfu stefnda. Með þessu var hafnað kröfum landeigenda að hluta og land, sem þeir höfðu gert kröfu um beinan eignarrétt yfir, talið þjóðlenda. Í öllum tilvikum var landið þó talið í afréttareign viðkomandi jarðar.

Í máli þessu er til meðferðar ágreiningur eigenda Miðfjarðar við íslenska ríkið um gildi framangreinds úrskurðar að því er eignarréttartilkall þeirra varðar, en einnig eru samhliða til meðferðar sambærileg mál hér fyrir dómi er varða jarðirnar Kverkártungu og Þorvaldsstaði. Þá liggur fyrir dómur Hæstaréttar 19. nóvember 2009 í máli nr. 69/2009 um samskonar ágreining eigenda Gunnarsstaða og stefnda. Til suðurs og austurs er ágreiningssvæði sem til umfjöllunar var í máli óbyggðanefndar nr. 3/2005 og er einn þáttur þess úrskurðar nú til endurskoðunar hér fyrir dómi í máli nr. E-347/2007 sem einnig er dæmt í dag og varðar jarðirnar Hróaldsstaði I og II í Vopnafirði.

III

Í niðurstöðukafla óbyggðanefndar að því er varðar jörðina Miðfjörð kemur fram að samkvæmt kröfulýsingu landeigenda liggi að Miðfirði, Kverkártunga til vesturs og til austurs séu Gunnarsstaðir. Til suðurs og suðausturs sé ágreiningssvæði sem til umfjöllunar sé í máli nr. 3/2005 hjá óbyggðanefnd. Landsvæðið sem um ræði hafi leguna norður-suður og liggi að mestu í 350 – 500 metra hæð yfir sjárvarmáli á Miðfjarðarheiði. Nyrst halli land móti norðri í Lambafjöllum og renni úr þeim nokkur vatnsföll. Djúpavatn liggi í Lambafjöllum í tæplega 380 metra hæð yfir sjárvarmáli. Sunnan Lambafjalla fari land hækkandi og syðst á umræddu landsvæði vestur undir Syðri-Hágangi liggi land í 500 – 600 metra hæð. Land sé lítt gróið til hálfgróið á þessu svæði og sé mest um mólendi og votlendi. Þá er tekið fram að við landnám hafi land verið betur gróið og gróður náð lengra inn á heiðar en sú sé, eins og komi fram í greinargerð náttúrufræðings sem fyrir liggi í málinu.

Þá er í úrskurðinum gerð grein fyrir sjónarmiðum stefnda þannig að af hans hálfu sé á því byggt að grundvöllurinn að beinum eignarrétti að landi hérlendis hafi verði lagður á landnámsöld við nám. Eftir það hafi lönd undirorpin beinum eignarrétti aldrei getað aukist heldur hafi eigendalaus svæði orðið með tímanum fleiri en í upphafi. Finni hafi numið Finnafjörð og Viðfjörð (Miðfjörð) svo ljós sé að byggðirnar við þessa firði hafi verið numdar en lýsing þessi bendi ekki til að landnámið sjálft hafi náð til Kverkártungunnar og Miðfjarðarheiðarinnar. Megi því ráða að þjóðlenda sé á miðbiki kröfusvæðisins, Kverkártungu, Miðfjarðarheiði, Staðarheiði og Sandvíkurheiði. Mörk þjóðlendunnar hljóti að vera þar sem mörk heimalanda jarða séu við afrétti. Þessi niðurstaða styðjist við sýslu- og sóknarlýsingar Sauðnessóknar en þar segi frá almenningum á Langanesströnd sem séu hluti af stórum almenningi sem nái frá Selárdal í Vopnafirði og í gegnum Skeggjastaðahrepp, Þórshafnarhrepp, Svalbarðshrepp og allt norður í Öxarfjörð.

Af hálfu stefnenda sé byggt á því að land jarðarinnar Miðfjarðar eins og því sé lýst í landamerkjabréfi frá 1921 hafi verið innan landnáms Finna sem numið hafi Finnafjörð og Miðfjörð. Því sé mótmælt að óljósar lýsingar Landnámu verði til þess að frumstofnun eignarréttar yfir landi innan landamerkja jarðarinnar verði dregin í efa. Vísað sé til þess að frá öndverðu hafi lög kveðið á um merkjagerð. Það hafi fyrst verið við setningu landamerkjalaga árið 1882 og síðar árið 1921 að stjórnvöld hafi haft frumkvæði að því að gengið væri frá landamerkjum, þau skráð og leyst úr ágreiningi um þau ef hann hafi verið uppi. Þegar haft sé í huga að samkvæmt landamerkjalögum sé opinberum aðilum falið að ganga úr skugga um að lýsingar landamerkjabréfa séu réttar samkvæmt formi sínu og efni styðji það þá meginreglu íslensks réttar að athugasemdalausri landamerkjalýsingu jarðar verði ekki hnekkt nema óyggjandi sönnunargögn liggi því til grundvallar. Sönnunarbyrðin um inntak eignarréttar á landi jarðarinnar hvíli þannig á stefnda. Í kröfum stefnda felist ásælni til beinna eignarréttinda án þess að skilyrði 72. gr. stjórnarskrárinnar séu uppfyllt og beri þegar af þeirri ástæðu að hafna kröfu stefnda. Eigendur jarðarinnar hafi í gegnum tíðina haft réttmætar ástæður til að ætla að land innan landamerkja sé undirorpið fullkomnum eignarrétti þeirra enda hafi handhafar ríkisvaldsins margsinnis, bæði beint og óbeint, viðurkennt fullkominn eignarrétt þeirra innan lýstra merkja. Þá sé vísað til hefðar.

Í niðurstöðukafla kemur fram að Miðjarðar sé fyrst getið í heimildum frá 17. öld. Af þeim verði ráðið að um sjálfstæða jörð hafi verið að ræða. Ekki sé lýst í Landnámabók hversu langt inn til fjalla landnám á þessu svæði hafi náð. Af því verði engar afdráttarlausar ályktanir dregnar um hvort í öndverðu hafi verið stofnað til beins eignarréttar á þessu svæði með námi.

Komi þá til skoðunar hvernig merkjum Miðfjarðar sé lýst í fyrirliggjandi heimildum. Athugun þessi taki til suðurmerkja jarðarinnar og sunnanverðra vestur- og austurmerkja hennar, að því leyti sem þau liggi innan kröfusvæðis stefnda. Jafnframt verði litið til gagna um merki þeirra landsvæða sem liggi að Miðfirði. Að fenginni niðurstöðu um landamerki Miðfjarðar verði fjallað um eignarréttarlega stöðu landsvæðisins.

Fyrirliggjandi séu tvö landamerkjabréf fyrir jörðina Miðfjörð. Hið eldra sé dagsett 1. apríl 1884 og þinglýst 26. júní 1884 og hið yngra sé dagsett 20. desember 1921 og þinglýst 31. júlí 1922. Í kröfugerð stefnenda sé miðað við yngra landamerkjabréfið.

Samkvæmt eldra landamerkjabréfi Miðfjarðar séu merki jarðarinnar til vesturs, gagnvart Kverkártungu, talin frá þeim stað þar sem Þverfellslækur renni í Miðfjarðará en svo ráði áin merkjum til sjávar. Bréfið sé áritað vegna Kverkártungu. Samkvæmt yngra landamerkjabréfi Miðfjarðar séu merki jarðarinnar til vesturs, miðuð við Miðfjarðará að Kistufellslækjarósi. Bréfið sé ekki áritað vegna Kverkártungu. Í yngra bréfinu nái vesturmerkin mun lengra inn til landsins heldur en merkin samkvæmt eldra bréfinu. Samkvæmt landamerkjabréfi Kverkártungu, frá 8. maí 1884 sem þinglýst hafi verið 16. júlí 1885, fái merki hennar vel samrýmst lýsingum í landamerkjabréfum Miðfjarðar nema að því leyti að þeim sé lýst lengra inn til landsins en í eldra bréfi Miðfjarðar. Bréf Kverkártungu sé áritað vegna Miðfjarðar. Eldri heimild um Kverkártungu lýsi merkjum þó skemur inn til landsins en gert sé í landamerkjabréfi.

Í eldra bréfi Miðfjarðar séu suðurmerkin, upp eftir Hölkná og í norðasta Hágangshorn, þaðan beint í Þverfellslæk þar sem skemmst sé og ráði þá lækurinn landamerkjum í Miðfjarðará. Samkvæmt yngra landamerkjabréfi Miðfjarðar séu merki til suðurs, frá Kistufellslækjarósi, síðan með Kistufellslæk að vörðu sem standi á hól við lækinn. Þau merki falli saman við ágreiningssvæði stefnda og eigenda Þorvaldsstaða í Vopnafirði, sbr. hér síðar. Bréfið sé ekki áritað vegna Þorvaldsstaða. Hér sé ljóst að suðurmerkjum Miðfjarðar sé lýst mun lengra inn til landsins í yngra bréfinu, þar sem miðað sé við Kistufellslæk, heldur en í því eldra þar sem mörkin séu miðuð við Þverfellslæk. Um merki Þorvaldsstaða í Vopnafjarðarhreppi sé fjallað í máli nr. 3/2005 hjá óbyggðanefnd. Lýsingar í landamerkjabréfum Þorvaldsstaða séu í samræmi við yngra landamerkjabréf Miðfjarðar. Þar sé hins vegar komist að þeirri niðurstöðu að merkjalýsing landamerkjabréfanna sé í ósamræmi við eldri heimild sem lögð sé til grundvallar í því máli.

Í eldra landamerkjabréfi fyrir Miðfjörð séu austurmerkin, gagnvart Gunnarsstöðum og ágreiningssvæði íslenska ríkisins og eigenda Hvammsgerðis, Hróaldsstaða I og II, Áslaugarstaða og Leifsstaða miðuð við „...land frá Höltnárós (sic.) og svo uppeptir henni og í norðasta Hágangshorn, þaðan beint í Þverfellslæk þar sem skemmst er...“ Bréfið sé ekki áritað vegna landsvæðis að austanverðu. Merki Miðfjarðar til austurs, samkvæmt yngra landamerkjabréfi jarðarinnar, séu frá vörðu sem standi á hól við Kistufellslæk og þaðan beina leið að Hölknárupptökum en síðan Hölkná til sjávar. Austurmörk Miðfjarðar nái mun lengra inn til landsins samkvæmt yngra bréfinu heldur en því eldra. Bréfið sé áritað vegna Gunnarsstaða en ekki jarðar í Vopnafjarðarhreppi. Samkvæmt landamerkjabréfi Gunnarsstaða, ódagsettu en þinglýstu 9. júlí 1891, séu merki til vesturs gagnvart Miðfirði þessi: „Að norðan ræður Höltná (sic.), frá því er Sellækur rennur í hana, upp eptir þar til Sauðá fellur í hana og upp eptir henni í efstu drög...“ Bréfið sé áritað vegna Miðfjarðar. Yngra bréf fyrir Gunnarsstaði frá 1921 lýsi merkjum Gunnarsstaða gagnvart Miðfirði svo: „Að vestan skiftir Hölkná frá fjalli til fjöru“. Bréfið sé áritað vegna Miðfjarðar. Í landamerkjalýsingum aðliggjandi jarða í Vopnafjarðarhreppi séu merki þeirra til vesturs ýmist miðuð við vatnaskil eða ákveðin kennileiti, svo sem Hágangana. Í máli nr. 3/2005 um Vopnafjarðarhrepp sé komist að þeirri niðurstöðu að land jarðanna nái að vatnaskilum. Bréf jarðanna séu ekki árituð af hálfu Miðfjarðar nema bréf Leifsstaða frá árinu 1922.

Samkvæmt eldra bréfinu séu merki til suðurs miðuð við „norðasta Hágangshorn“ og þaðan beint í Þverfellslæk þar sem skemmst sé en síðan ráði lækurinn landamerkjum í Miðfjarðará. Í yngra bréfinu sé hins vegar miðað við Kistufellslækjarós og svo Kistufellslæk „...að vörðu sem stendur á hól við lækinn og þaðan beina leið að Hölknárupptökum...“. Ljóst sé að í fyrra bréfinu sem gert hafi verið fyrir jörðina sé merkjum lýst mun skemur inn til landsins en í því síðara. Um þýðingu þessa við mat á eignarréttarlegri stöðu landsins verði fjallað síðar í úrskurðinum.

Í kjölfar þess að landamerkjalög hafi tekið gildi 1882 hafi verið gert landamerkjabréf fyrir Miðfjörð. Fyrirliggjandi gögn bendi til þess að landamerkjum jarðarinnar sé þar rétt lýst og finnist ekki eldri heimildir sem mæli gegn þeirri lýsingu. Annað landamerkjabréf sé síðan gert fyrir Miðfjörð eftir gildistöku laga nr. 41/1919 og við það miði eigendur jarðarinnar kröfugerð sína í málinu. Þar séu landamerki jarðarinnar dregin miklu sunnar en í eldra bréfinu. Fyrirliggjandi gögn bendi hins vegar ekki til annars en að landamerkjum Miðfjarðar sé rétt lýst í eldra landamerkjabréfinu. Lýsing eldra bréfsins sé mjög skýr og svo mikið beri í milli að telja verði að hún mæli í mót lýsingu yngra landamerkjabréfsins. Óbyggðanefnd telji því að ekki sé í ljós leitt að land sunnan Þverfellslækjar hafi verið innan landamerkja Miðfjarðar fyrir gerð yngra bréfsins árið 1921. Bæði landamerkjabréfin séu árituð vegna aðliggjandi jarða í Skeggjastaðahreppi en ekki vegna jarða í Vopnafjarðarhreppi. Þá séu bæði bréfin undirrituð af eigendum jarðarinnar, þinglesin, færð í landamerkjabók og ekki sé að sjá að komið hafi fram athugasemdir yfirvalda eða ágreiningur við nágranna.

Komi þá til skoðunar hver sé eignarréttarleg staða lands innan framangreindra merkja.

Að því er taki til þess landsvæðis sem afmarkað sé í yngra landamerkjabréfi sé til þess að líta að eldra landamerkjabréf mæli gegn því að merki jarðarinnar nái svo langt suður sem þeim sé lýst í yngra bréfinu. Önnur gögn um merki Miðfjarðar liggi ekki fyrir. Þá sé ljóst að með því að gera landamerkjabréf hafi menn ekki einhliða getað aukið vil land sitt eða annan rétt.

Ekkert hafi komið fram sem renni stoðum undir lýsingu yngra bréfsins að því marki sem hún gangi lengra inn til landsins en lýsing eldra bréfsins. Í því bréfi sé merkjum jarðarinnar lýst á allar hliðar og því verði það bréf talið mæla gegn yngra bréfinu þar sem mörk jarðarinnar séu færð út á þann veg sem hér hafi verið rakið. Þá hafi heldur ekki verið leidd í ljós nein þau not af þessu fjalllendi að stofnað hafi til beins eignarréttar á grundvelli hefðar, sbr. lög nr. 46/1905. Á hinn bóginn hafi ekkert komið fram sem mæli gegn lýsingu á merkjum jarðarinnar í eldra bréfinu. Kröfulína stefnda sé dregin mun norðar en eldra bréfið nái og hafi stefndi ekki með nokkru móti rökstutt þá kröfulínu sína.

Samkvæmt því sem hafi verið rakið sé það niðurstaða óbyggðanefndar að ekki hafi verið sýnt fram á annað en að mörk þjóðlendu gagnvart Miðfirði verði dregin eftir suðurlínu landamerkjabréfsins frá 1884 og miðist við Þverfellslæk frá Miðfjarðará og eftir læknum í norðasta Hágangshorn og þaðan í Hölkná. Þá leiði rannsókn óbyggðanefndar einnig til þeirrar niðurstöðu að þar sé þjóðlenda. Norðan framangreindrar línu sé hins vegar eignarland án þess þó að tekin sé afstaða til þess hver fari með þau eignarréttindi eða hver séu mörk milli eignarlanda, sbr. 7. gr. laga nr. 58/1998.

Komi þá til skoðunar hvort stofnast hafi til óbeinna eignarréttinda innan þeirrar þjóðlendu sem hér sé til umfjöllunar og liggi sunnan framangreindrar þjóðlendulínu en innan marka kröfulínu stefnenda. Aðrir hafi ekki gert kröfu til sambærilegs svæðis. Fyrir liggi að svæðið hafi verið nýtt af eigendum Miðfjarðar til beitar og annarra venjubundinna afréttarnota. Verði því fallist á þá kröfu að landið sé í afréttareign Miðfjarðar.

Það sé því niðurstaða óbyggðanefndar að umrætt landsvæði teljist til þjóðlendu í skilningi 1. gr., sbr. einnig a-lið 7. gr. laga nr. 58/1998 og að sama landsvæði sé í afréttareign Miðfjarðar, sbr. 2. mgr. 5. gr. og c-lið 7. gr. sömu laga. Merkjalýsing úrskurðarins fellur orðrétt saman við merkjalýsingu í kröfugerð stefnenda hér að framan og þykir ekki ástæða til að endurtaka hér.

Stefnendur kveðast í stefnu halda því fram að land Miðfjarðar inna þinglýstra merkja gildandi landamerkjabréfs sé eignarland í skilningi 1. gr. þjóðlendulaga nr. 58/1998 þar sem eignarland sé skilgreint þannig að það sé landsvæði þar sem eigandi landsins fari með öll venjuleg eignarráð þess innan þeirra marka sem lög segi til um á hverjum tíma. Þjóðlenda sé hins vegar landsvæði utan eignarlanda þó að einstaklingar kunni að eiga þar takmörkuð eignarréttindi. Það hafi því verið röng niðurstaða hjá óbyggðanefnd að telja hið umdeilda landsvæði til þjóðlendu.

Stefnendur haldi því fram að allt land jarðarinnar, þ.á.m. hið umdeilda land sé innan landnáms Finna, sem numið hafi Miðfjörð, skv. frásögn Landnámu. Stefnendur telji eðlilegt að miða landnámsmörk til fjalla við land jarðarinnar Hallgilsstaða, sem óbyggðanefnd hafi úrskurðað eignarland í máli nr. 4/2005. Land Miðfjarðar samkvæmt gildandi landamerkabréfi sambjóði landi Hallgilsstaða til suðurs.

Hinn 1. apríl 1884 hafi landamerkjabréf fyrir jörðina Miðfjörð verið undirritað. Bréfinu hafi verið þinglýst 26. júní 1884 og hljóði texti bréfsins svo:

„Jörðin Miðfjörður í Skeggjastaða kyrkjusókn á Langanessströndum á land frá Höltnárós og svo uppeptir henni og í norðasta Hágangshorn, þaðan beint í Þverfellslæk þar sem skemmst er, ræður þá lækurinn landamerkjum í Miðfjarðar á, svo ræður áin merkjum til sjóar.“

Nýtt landamerkjabréf fyrir Miðfjörð hafi verið gert 20. desember 1921 og verið þinglesið 31. júlí 1922 og hljóði svo:

„Miðfjarðará að Kistufellslækjarós. Kistufellslækur að vörðu, sem stendur á hól við lækinn og þaðan beina leið að Hölknárupptökum, síðan Hölkná til sjávar.

Óbyggðanefnd telji í úrskurði sínum í máli nr. 4/2005 að mun þann sem sé á eldra og yngra landamerkjabréfi jarðarinnar megi rekja til þess að í kjölfar hinna yngri landamerkjalaga nr. 41/1919 hafi eigendur jarða ákveðið að auka við land sitt og það hafi þeir ekki getað gert svo gildandi væri. Þessu mótmæli stefnendur harðlega.

Í ljósi slæmrar reynslu að hinum eldri landamerkjalögum hafi verið sett ný lög um landamerki árið 1919, lög nr. 41/1919, þar sem hvort tveggja hafi verið skerpt á efnis- og formsatriðum til þess að tryggja betri framkvæmd. Nýja löggjöfin hafi verið vandlega undirbúin og hafi ríkisstjórnin fengið lagadeild Háskóla Íslands til þess að semja frumvarp til nýrra landamerkjalaga. Lagadeildin hafi falið Einari Arnórssyni prófessor að semja frumvarpið.

Í greinargerð Einars Arnórssonar sem fylgt hafi frumvarpinu segi:

„Landamerkjaskrár hafa ekki verið gerðar fyrir allar jarðir á landinu að því er ætla má. En þó þær hafi sjálfsagt verið gerðar að nafni til, þá munu margar þeirra eigi hafa hlotið samþykki allra aðilja.... Og er eigi heldur trygging fyrir því að merki hafi verið rétt samkvæmt því.“

Til þess að bæta úr þessum ágöllum hafi því ákvæði verið bætt í landamerkjalög nr. 41/1919 að landamerkjaskrár skyldi afhenda hreppstjóra, er rannsaka skyldi hvort allir aðilar hefðu samþykkt hana og afhenda hana að því búnu sýslumanni til þinglýsingar. Þetta hafi verið ein mikilvægasta breytingin sem gerð hafi verið með lögum nr. 41/1919, en lögin skyldi bæði hreppstjóra og sýslumenn til að gæta þess sérstaklega eftirleiðis að lögunum yrði fylgt. Þannig hafi ábyrgð hins opinbera á réttri framkvæmd laganna verið ákveðin miklu skýrar en áður og þar með sönnunargildi landamerkjaskráa um eignarrétt aukið.

Önnur mikilvæg breyting sem gerð hafi verið með lögum nr. 41/1919 varði skyldu eigenda og fyrirsvarsmanna jarða, afrétta og annarra óbyggðra lendna til merkjasetningar og skráningar landamerkja milli jarða, afrétta og annarra óbyggðra lendna. Skyldi sama regla gilda um þessi mörk og mörk milli jarða, ef sá krefðist þess sem land ætti að afrétti eða óbyggðri lendu, sbr. 1. gr. laga nr. 41/1919. Samkvæmt landamerkjalögum nr. 5/1882 hafi almenna reglan um merkjasetningu og skráningu merkja milli jarða annars vegar og óbyggða hins vegar verið sú að merki skyldi þá aðeins skrá eftir því sem við yrði komið eins og segi í 1. gr. laganna. Þessar breytingar á löggjöf um landamerki sé sérstaklega mikilvægt að hafa í huga þegar mörk eignarlanda og þjóðlendna séu ákveðin.

Stefnendur haldi því fram að þegar hið eldra landamerkjabréf jarðarinnar hafi verið gert hafi engin lagaskylda um merkjagerð eða skráningu merkja hvílt á eiganda jarðarinnar um annað en heimaland jarðarinnar. Verði því að meta landamerkjabréfið með hliðsjón af þeirri löggjöf sem gilt hafi á þeim tíma sem það hafi verið samið. Eftir að ný landamerkjalög hafi tekið gildi hafi skylda til merkjagerðar einnig náð til beitilands jarða og skýri það misræmi milli eldra og yngra landamerkjabréfs jarðarinnar, að í hinu yngra sé búið að fella beitilandið inn í lýsingu á merkjum jarðarinnar í samræmi við lagaboð.

Stefnendur haldi því fram að óbyggðanefnd hafi ekki lagt mat á framangreinda málsástæðu við úrlausn málsins heldur slegið í þess stað föstu að eigendur jarðarinnar hafi með ólögmætum hætti reynt að auka við land sitt með gerð hins yngra landamerkjabréfs. Stefnendur krefjist þess að þar sem óbyggðanefnd hafi ekki sinnt lögbundinni rannsóknarskyldu sinni, sbr. 5. mgr. 10. gr. laga nr. 58/1998, beri að ógilda úrskurð hennar.

Eigendur Miðfjarðar skrifi undir landamerkjabréf Leifsstaða í Vopnafirði, sem eigi land að Miðfirði að austan.

Stefnendur byggi á því að allur almenningur á svæðinu hafi verið lagður undir land nýbýlisins Kverkártungu. Því hafi ekkert eigendalaust land verið á svæðinu eftir stofnun nýbýlisins og þar af leiðandi engin þjóðlenda.

Gísli Eiríksson hafi árið 1669 lögfest í umboði Brynjólfs Sveinssonar biskups alla jörðina Hróaldsstaði í Vopnafirði, með eftirgreindu takmörkunum:

„... i midlum Skardzár og Hvammzár uppa háfiall sem wötn deila, i mótz vid lögmerke annara manna, og ofann í Selá, hvoria Jörd Byskupenn kallar sijna fullnadar laga eign vera ...“

Í lögfestunni sé merkjum lýst í vatnaskil i motz vid lögmerk eannara manna. Sé þá ekki annarri jörð til að dreifa en Miðfirði.

Svarbréf sýslumanns Norður-Múlasýslu við bréfi stjórnarráðsins sé í fullu samræmi við kröfur stefnenda, en þar segi:

„... Eiga því allar stærri jarðir hreppsins óslitið land úr heimahögum inn í afrjettir, alveg inn að afrjettarlöndum Vopnfirðinga að sunnan.“

Samkvæmt framangreindu öllu telji stefnendur vera alvarlega annmarka á úrskurði óbyggðanefndar. Í senn hafi nefndin með úrskurði sínum farið á svig við, eða brotið, grundvallarreglur stjórnsýsluréttarins, þ.á.m. meðalhófsreglu, rannsóknarreglu og jafnræðisreglu. Beri þegar af þeirri ástæðu að ógilda úrskurð óbyggðanefndar í málinu.

Stefnendur bendi á að í dómsmálum vegna þjóðlendna hafi verið á það litið við úrlausn málanna að réttmætar væntingar eiganda um eignarrétt sinn, eins og þær sem að framan greini, nytu verndar 72. gr. stjórnarskrárinnar, sbr. einnig 1. gr. 1. viðauka mannréttindasáttmála Evrópu sem lögfestur hafi verið með samnefndum lögum nr. 62/1994. Verði eigandi ekki sviptur þeim fjárhagslegu hagsmunum sem felist í slíkum réttmætum væntingum nema að uppfylltum þeim skilyrðum sem nánar greini í umræddum eignarréttarákvæðum. Athugasemdir við það frumvarp sem orðið hafi að lögum nr. 58/1998 beri skýrlega með sér að það hafi ekki verið ætlun löggjafans að svipta landeigendur eignarheimildum sem þeir hafi aflað og notið athugasemdalaust um aldalangt skeið, með því að gera þeim að sýna fram á órofna sögu eignarréttar þeirra frá landnámi og láta þá bera hallan af vafa um þetta efni.

Það sé og skoðun stefnenda að lög nr. 58/1998 verði ekki skýrð á þá leið að landeigendur þurfi að sýna frekar fram á, en þegar hafi verið gert, að umrætt landsvæði sé eignarland þeirra og þar með utan þjóðlendu.

Ekki ráði úrslitum í þessu máli þótt víða í heimildum sé notað orðið afréttur um hið umdeilda land. Afréttur geti verið heimaafréttur og ekki eingöngu notaður til sumarbeitar sauðfjár. Þá ráði ekki úrslitum um eignarhald þótt land sé aðeins notað til sumarbeitar eins og fram komi í dómi Hæstaréttar í máli nr. 48/2004.

Stefnendur vísi til þess að stefndi hafi ekki sýnt fram á að hann eigi nokkurn rétt til umrædds landsvæðis. Til að stefndi geti öðlast þann rétt, sem skilgreindur sé í þjóðlendulögum verði að sýna fram á að heimildir um landamerki séu rangar, en það hafi hann á engan hátt gert. Þá þurfi stefndi að sýna fram á að afrétturinn sé samnotaafréttur en ekki einkaafréttur eða hluti jarðar, sem hann hafi ekki gert og hafi það mikið að segja við ákvörðun um inntak eignarréttarins, sbr. fyrrgreindan Hæstaréttardóm.

Stefnendur byggi á því að verði eignarréttur ekki viðurkenndur hafi núverandi eigendur öðlast eignarrétt að hinu umdeilda landsvæði fyrir hefð og vísi þeir til 1. mgr. 2. gr. og 1. mgr. 6. gr. laga um hefð nr. 46/1905. Eignarhefð verði unnin á fasteign með 20 ára óslitnu eignarhaldi og stefnendur og fyrri eigendur hafi í góðri trú haft öll umráð landsins í árhundraðaraðir. Fullnægt sé öllum skilyrðum hefðar um eignarhaldstíma, virk umráð og huglæga afstöðu og samkvæmt því verði að telja, án tillits til uppruna og sögu eignarheimilda fyrir jörðina, að hefð hafi unnist, sbr. 2. gr. laga nr. 46/1905 um hefð, að því er varði umrætt landsvæði. Með hliðsjón af afstöðu eigenda á hverjum tíma og nýtingar þeirra verði að telja að sú hefð hafi verið til eignar á landinu, en ekki aðeins náð til takmarkaðra afnota eða ítaksréttinda.

Stefnendur vísi um lagarök til 25. og 26. gr. þinglýsingalaga nr. 39/1978 um rétt þinglýsts eiganda og til 72. gr. stjórnarskrárinnar um vernd eignarréttinda, sbr. einnig 1. gr. 1. viðauka mannréttindasáttmála Evrópu sem lögfestur hafi verið með samnefndum lögum nr. 62/1994. Einnig sé vísað til óskráðra reglna eignarréttarins um beinan eignarrétt, til 1. gr. laga um þjóðlendur o.fl. nr. 58/1998, að því er varði skilgreiningu á eignarlöndum, og 1. gr. laga um landamerki nr. 41/1919, sbr. eldri lög um sama efni. Þá sé vísað til 1. mgr. 2. gr. og 1. mgr. 6. gr. laga um hefð nr. 46/1905, enda hafi stefnendur haft umráð landsins fullan hefðartíma fasteigna margfalt og meinað öðrum afnot þess. Einnig vísi stefnendur til venju, þ.e. að land sem að fornu hafi verð notað eingöngu af landeigendum sé með vísan til venjuréttar talið eignarland þeirra án takmarkana enda hafi nýting þeirra gefið slíkt til kynna. Þá vísi stefnendur til meginreglna einkamálaréttarfars um sönnunargildi dóma, sbr. og núgildandi ákvæði 116. gr. laga nr. 91/1991. Þá vísi stefnendur til kröfulýsingar og greinargerðar sem þeir hafi lagt fram undir rekstri óbyggðanefndar á málinu og allra þeirra gagna sem þeim hafi fylgt.

Stefnendur byggi málskostnaðarkröfu á XXI. kafla laga nr. 91/1991 og vísi til gjafsóknarleyfis dóms- og kirkjumálaráðuneytis.

Við munnlegan málflutning var það áréttað að það væri meginmálsástæða stefnenda að land Miðfjarðar næði að landi Hróaldsstaða í Vopnafirði í Þverfellsdal. Væri á því byggt að óbyggðanefnd hefði í úrskurði sínum litið fram hjá því að merkjum samkvæmt eldra landamerkjabréfi, sem nefndin lagði til grundvallar, hafi verið lýst í „norðasta Hágangshorn“, en umrætt örnefni sé hátindur Ytri-Hágangs. Vísi stefnendur þessu til stuðnings til ummæla í ritinu Sveitir og jarðir í Múlaþingi sem tekin séu upp í úrskurði óbyggðanefndar í kafla 5.16 þar sem fram komi að Miðfjörður eigi allt land milli Miðfjarðarár og Hölknár suður á hreppamörk vestur af Ytri-Hágangi. Umrædd hreppamörk kveða stefnendur vera dregin um hátind Ytri-Hágangs, eins og sjá megi af yfirlitskorti óbyggðnefndar, sem fylgi úrskurði hennar. Með hinu yngra landamerkjabréfi hafi hluta lands Miðfjarðar í raun verið afsalað eigendum Gunnarsstaða. Eigi hins vegar að miða við hið eldra landamerkjabréf verði að miða við að þjóðlendulína verði dregin með því að taka tillit til þess að samkvæmt því bréfi hafi átt að draga línu úr „norðasta Hágangshorni“ í Þverfellslæk þar sem styst sé. Óbyggðanefnd dragi línuna hins vegar úr Hölknárdrögum í Þverfellslæk þar sem styst er. Þetta leiði að mati stefnenda til að lína þessi sé dregin mun norðar en rétt sé, því styst sé úr norðasta Hágangshorni í Þverfellslæk þar sem lækurinn renni um Þverfellsdal. Þetta myndi einnig leiða til að land Miðfjarðar næði að landi Hróaldsstaða eins og eigendur þessara jarða hafi talið rétt. Á því sé byggt að þetta sé á vatnaskilum á Þverfellsdal eða því sem næst. Þá sé því lýst yfir af hálfu eigenda Hróaldsstaða að, telji dómurinn að vatnaskil á Þverfellsdal liggi nálægt þeirri línu sem óbyggðanefnd hafi lagt til grundvallar þá gefi þeir eigendum Miðfjarðar eftir af kröfu sinni þannig að lönd jarðanna geti náð saman á dalnum. Þá var einnig byggt á því af hálfu stefnenda að það væri ágalli á úrskurði óbyggðanefndar að hafa ekki gefið stefnendum færi á að aðlaga kröfugerð sína þeirri niðurstöðu nefndarinnar að leggja bæri hið eldra landamerkjabréf til grundvallar, en krafa stefnenda hafi verið byggð á yngra bréfinu.

Í greinargerð stefnda kemur fram að af hans hálfu sé á því byggt, að landsvæði það sem mál þetta varði sé svæði utan eignarlanda og teljist þannig vera þjóðlenda í samræmi við úrskurð óbyggðanefndar á svæðinu, sbr. 1. og 2. gr. laga nr. 58/1998. Telji stefndi fullljóst af heimildum, að landsvæðið hafi aldrei verið undirorpið beinum eignarétti, og að nýting þess hafi ekki verið með þeim hætti, sbr. nánar eftirgreint. Að mati stefnda hvíli sönnunarbyrðin ótvírætt á stefnendum að sýna fram á tilvist beins eignaréttar að landsvæðinu, eða einstökum hlutum þess.

Óbyggðanefnd byggi úrskurð sinn á umfangsmikilli upplýsingaöflun og rannsóknum. Sé niðurstaðan byggð á kerfisbundinni leit nefndarinnar að gögnum og framlögðum gögnum frá málsaðilum. Þá hafi einnig verið byggt á skýrslum sem gefnar hafi verið fyrir nefndinni. Hafi óbyggðanefnd talið ótvírætt, að við gildistöku laga nr. 58/1998, hefði landsvæði það sem um sé deilt í máli þessu, talist til afrétta samkvæmt þeirri eignaréttarlegu flokkun lands sem almennt hafi verið miðað við fram til þess tíma.

Stefndi geri niðurstöður nefndarinnar að sínum til stuðnings sýknukröfu.

Til séu tvö landamerkjabréf fyrir jörðina Miðfjörð. Annars vegar sé um að ræða landamerkjabréfi frá 1. apríl 1884, sem þinglýst hafi verið 9. júlí 1891, en hins vegar bréf dags. 20. desember 1921, sem þinglýst hafi verið 31. júlí 1922. Landamerkjabréfunum beri hins vegar ekki að öllu leyti saman um merki, einkum hvað varði merki inn til landsins.

Í eldra bréfi Miðfjarðar séu suðurmerkin, upp eftir Hölkná og í norðasta Hágangshorn, þaðan beint í Þverfellslæk þar sem skemmst sé. Ráði þá lækurinn landamerkjum í Miðfjarðará. Samkvæmt yngra landamerkjabréfi Miðfjarðar séu merki til suðurs, frá Kistufellslækjarósi, síðan með Kistufellslæk að vörðu sem standi á hól við lækinn. Hér sé ljóst að suðurmerkjum Miðfjarðar sé lýst mun lengra inn til landsins í yngra bréfinu, þar sem miðað sé við Kistufellslæk, heldur en í því eldra þar sem mörkin séu miðuð við Þverfellslæk.

Í eldra landamerkjabréfi fyrir Miðfjörð séu austurmerkin miðuð við „...land frá Höltnárós og svo uppetir henni og í norðasta Hágangshorn, þaðan beint í Þverfellslæk þar sem skemmst er ...“. Merki Miðfjarðar til austur, samkvæmt yngra landamerkjabréfi jarðarinnar, séu frá vörðu sem standi á hól við Kistufellslæk og þaðan beina leið að Hölknárupptökum en síðan Hölkná til sjávar. Austurmörk Miðfjarðar nái mun lengra inn til landsins samkvæmt yngra bréfinu heldur en því eldra.

Samkvæmt þessu sé ljóst að merkjum jarðarinnar sé lýst mun skemur inn til landsins í hinu eldra bréfi, þar sem suðurmörkin séu sögð vera frá nyrsta Hágangshorni í Hölkná beint í Þverfellslæk, með læknum til vesturs í Miðfjarðará.

Bent sé á að þrátt fyrir tilvist þinglýstra landamerkjabréfa fyrir jörð verði að meta gildi hvers bréfs sérstaklega. Með því að gera landamerkjabréf hafi menn ekki getað einhliða aukið við land sitt eða annan rétt, sbr. m. a. niðurstöðu Hæstaréttar í málinu nr. 48/2004 (Úthlíð).

Þá verði við mat á gildi landamerkjabréfa Miðfjarðar að horfa til þess að ekki verði séð að bréfin hafi verið samþykkt af eigendum allra aðliggjandi jarða, einkum til suðurs og austurs.

Við mat á gildi landamerkjabréfa beri að gæta að því að landamerkjabréf feli fyrst og fremst í sér sönnun um mörk milli eigna, en í því felist á engan hátt að allt land innan merkja skuli vera óskorað eignarland. Þrátt fyrir að þessum bréfum sé þinglýst þá takmarkist gildi þinglýsingarinnar af því, að ekki sé unnt að þinglýsa meiri rétti en viðkomandi eigi. Slíku eigendalausu landi geti eingöngu löggjafinn ráðstafað. Sæki lýsing landamerkjabréfs ekki stoð í eldri heimildir, dragi það úr sönnunargildi bréfsins, sbr. t.d. fyrrgreindan dóm Hæstaréttar í máli nr. 48/2004.

Af hálfu stefnda sé hafnað kröfugerð stefnenda sem byggð sé á lýsingu landamerkja samkvæmt hinu yngra landamerkjabréfi jarðarinnar, að því er varði hið umþrætta landsvæði.

Fyrirliggjandi heimildir bendi ekki til annars en að landamerkjum Miðfjarðar sé rétt lýst í hinu eldra landamerkjabréfi jarðarinnar frá 1884. Lýsing hinnar eldri heimildar sé jafnframt mjög skýr og afdráttarlaus um mörk jarðarinnar og svo mikið beri á milli að telja verði að hún mæli í mót lýsingu yngra landamerkjabréfsins.

Engar heimildir geti talist renna stoðum undir lýsingu hins yngra landamerkjabréfs að því marki sem hún gangi lengra til suðurs en lýsing hins eldra bréfs, en jarðarinnar sé fyrst getið í heimildum frá 17. öld. Önnur gögn um merki Miðfjarðar liggi ekki fyrir. Á hinn bóginn hafi ekkert komið fram sem mæli gegn lýsingu á merkjum jarðarinnar í hinu eldra bréfi.

Bent sé á, að því sé ekki lýst í Landnámu hversu langt upp til fjalla og inn til lands landnám á þessu svæði hafi náð. Ólíklegt verði að teljast, að land á umþrættu svæði hafi verið numið í öndverðu, einkum með hliðsjón af staðháttum og fjarlægðum.

Í samræmi við dómafordæmi teljist heimildarskortur hvað þetta varði leiða til þess að álitið verði ósannað að heiðarlönd eða öræfasvæði hafi verið numin í öndverðu. Sé þetta til samræmis við þá reglu sem ráðin verði af dómafordæmum Hæstaréttar, að sé deilt um upphaflegt nám lands, verði aðeins stuðst við glöggar landfræðilegar heimildir, en heimildarskortur leiði til þess, að álitið verði ósannað að heiðarlönd hafi verið numin í öndverðu, sbr. til hliðsjónar t.d. dóma Hæstaréttar í málunum nr. 67/1996 (Eyvindarstaðaheiði) og 48/2004 (Úthlíð). Hvíli sönnunarbyrðin um slíka eignaréttarstofnun á þeim sem haldi slíku fram.

Ekki verði annað séð en að réttur stefnenda til hins umþrætta landsvæðis hafi orðið til á þann veg að landsvæðið hafi verið tekið til sumarbeitar fyrir búpening og ef til vill annarrar takmarkaðrar notkunar.

Verði talið, að svæðið hafi verið numið í öndverðu, hafi það ekki verið numið til eignar, heldur eingöngu til takmarkaðra nota, svo sem afréttarnota. Frá upphafi Íslandsbyggðar hafi menn helgað sér ekki eingöngu ákveðin landsvæði, sem háð hafi verið beinum eignarétti, heldur einnig ítök, afrétti og öll önnur réttindi sem einhverja þýðingu hafi getað haft fyrir afkomu þeirra. Meðan landsvæði hafi gefið eitthvað af sér hafi hagsmunir legið til þess að halda við merkjum réttindanna, hvers eðlis sem þau hafi verið. Um þetta sé m.a. vísað til dóma Hæstaréttar í málunum nr. 67/2006 (Skjaldbreiður) og nr. 27/20007 (Grænafjall).

Verði hins vegar talið, að svæðið kunni að hafa að hluta eða að öllu leyti verið innan landnáms eða undirorpið beinum eignarétti, byggi stefndi á til vara, að allar líkur séu á því, að slíkt eignarhald hafi fallið niður en svæðið verið tekið til takmarkaðra nota, þ.e. afréttarnota. Þó að talið yrði að til beins eignaréttar hefði stofnast í öndverðu, liggi ekkert fyrir um að sá réttur hafi haldist í gegnum aldirnar.

Engin gögn liggi fyrir um að svæðið hafi verið nýtt til annars en sumarbeitar fyrir búfé og e.t.v. annarra takmarkaðra nota.

Þyki það einnig styðja þau sjónarmið, að til beins eignarréttar hafi ekki stofnast á svæðin, að fjallskil hafi verið á hendi sveitarfélags, landsvæðið ekki afgirt og þangað hafi búfénaður getað leitað frá öðrum án hindrana. Um afréttarmálefni og fjallskil hafi snemma verið settar opinberar reglur, sem sveitarstjórnum hafi verði falið að annast framkvæmd á.

Þá sé á því byggt af hálfu stefnda, að staðhættir og fjarlægð frá byggð bendi til þess að landið hafi ekki verið numið í öndverðu eða teljist lúta beinum eignarétti.

Umþrætt landsvæði liggi að mestu í 350 – 500 metra hæð yfir sjávarmáli á Miðfjarðarheiði. Nyrst halli land mót norðri í Lambafjöllum og renni úr þeim nokkur vatnsföll. Djúpavatn liggi í Lambafjöllum í tæplega 380 metra hæð yfir sjávarmáli. Sunnan Lambafjalla fari land hækkandi og syðst á umræddu landsvæði vestur undir Syðri-Hágangi liggi land í 500 – 600 metra hæð. Land sé lítt gróið eða hálfgróið á þessu svæði og sé mest um mólendi og votlendi.

Að teknu tilliti til staðhátta, víðáttu, gróðurfars á svæðinu og hæðar þess yfir sjó, virðist því augljóst að svæðið hafi ekki verið nýtt til annars en beitarafnota.

Ekki verði talið að skilyrði eignarhefðar séu fyrir hendi, m.a. með vísan til framanritaðra sjónarmiða um nýtingu lands, staðhætti og eldri heimildir. Nýting svæðisins hafi í aldanna rás ekki falist í öðru en sumarbeit fyrir búfénað, en hefðbundin afréttarnot geti ekki stofnað til beinna eignaréttinda yfir landi, sbr. til hliðsjónar dóma Hæstaréttar í málunum nr. 47/2007 (Bláskógabyggð) og 48/2004.

Stefndi hafni því einnig, að réttmætar væntingar geti verið grundvöllur fyrir eignaréttartilkalli á svæðinu. Sú regla verði leidd af Landmannaafréttardómi Hæstaréttar hinum síðari, að löggjafinn sé einn bær til þess að ráðstafa réttindum yfir landsvæði utan eignarlanda. Landslög þurfi til sölu eigna ríkissjóðs. Athafnir eða athafnaleysi starfsmanna stjórnsýslunnar geti ekki leitt af sér slík yfirráð nema sérstök lagaheimild hafi verið fyrir hendi, þ.m.t. það að þjóðlenda hafi verið látin af hendi. Réttmætar væntingar geti því ekki stofnast á þeim grundvelli sem haldið sé fram. Þar að auki verði væntingarnar vitanlega einnig að vera réttmætar í skilningi laga, þ.e. menn geti ekki haft væntingar til að öðlast meiri og frekari réttindi en þeir geti mögulega átt rétt á. Ef því hátti þannig til, líkt og í þessu tilviki, að m.a. heimildir, staðhættir, gróðurfar og nýting lands bendi ekki til beins eignaréttar, geti réttmætar væntingar ekki stofnað til slíkra réttinda.

Þeim málatilbúnaði stefnenda sé jafnframt hafnað, er lúti að því að ákvæði þjóðlendulaga uppfylli ekki lagaskilyrði 72. gr. stjórnarskrár og 1. mgr. 1. gr. samningsviðauka við Mannréttindasáttmála Evrópu. Með lögunum sé ekki verið að gera eignir manna upptækar, heldur skera úr um eignaréttindi.

Með vísan til alls þess sem að framan sé rakið, hvers um sig og saman, þá telji stefndi að stefnendum hafi ekki tekist að sýna fram á að niðurstaða óbyggðanefndar í málinu nr. 4/2005, hvað varði hið umþrætta landsvæði, hafi verið röng. Ljóst sé að einstakir hlutar þess svæðis sem hér hafi verið fjallað um, séu misjafnlega fallnir til beitar. Beitarsvæði taki þó breytingum, auk þess sem þau séu ekki endilega samfelld. Landsvæði það sem hér sé til meðferðar, verði því talið falla undir skilgreininguna „landsvæði ...sem að staðaldri [hafi] verið notað til sumarbeitar fyrir búfé...“, sbr. 1. gr. laga nr. 58/1998. Engin gögn liggi fyrir um að landsvæði þetta hafi haft mismunandi eignaréttarlega stöðu. Telji stefndi því að landsvæði það sem hér sé til umfjöllunar, svo sem það sé afmarkað í kröfugerð stefnenda og fari saman við niðurstöður óbyggðanefndar, teljist þjóðlenda í skilningi 1. gr., sbr. einnig a-lið 7. gr. laga nr. 58/1998.

Að öðru leyti mótmæli stefndi öllum sjónarmiðum og málsástæðum stefnenda, svo sem þeim sé lýst í stefnu, en byggi um leið á þeim röksemdum sem lagðar hafi verið til grundvallar í úrskurði óbyggðanefndar í málinu nr. 4/2005, auk þess sem byggt sé á þeim sjónarmiðum og röksemdum sem settar hafi verið fram af hálfu stefnda, fjármálaráðherra f.h. íslenska ríkisins, í kröfulýsingu hans fyrir nefndinni, dags. 14. október 2004, sbr. greinargerð hans dags. 10. desember 2005, og þess krafist að úrskurður óbyggðanefndar frá 29. maí 2007, í fyrrgreindu máli nr. 4/2005, verði staðfestur, þannig að miðað verði við að þjóðlendulína verði dregin með þeim hætti sem þar sé gert.

Auk framangreindra lagatilvísana, vísi stefndi máli sínu til stuðnings til almennra reglna eignaréttar og til þjóðlendulaga, nr. 58/1998. Þá sé vísað til 72. gr. stjórnarskrárinnar, nr. 33/1944. Byggt sé á meginreglum eignaréttar um nám, töku og óslitin not, sem og meginreglum um eignarráð fasteignareigenda og almennra reglna samninga- og kröfuréttar. Vísað sé til hefðarlaga, nr. 46/1905 og til laga nr. 6/1986, um afréttarmálefni og fjallskil. Þá sé vísað til ýmissa eignaréttarreglna Grágásar og Jónsbókar.

Krafa um málskostnað styðjist við XXI. kafla laga nr. 91/1991, um meðferð einkamála, aðallega 129. og 130. gr. þeirra laga.

Við munnlegan málflutning mótmælti stefndi fullyrðingum stefnenda um að örnefnið „norðasta Hágangshorn“ væri hátindur Ytri-Hágangs og kvað ekkert liggja fyrir í málinu um að örnefnið væri annarsstaðar en þar sem óbyggðanefnd hefði talið í úrskurði sínum. Þá var og bent á að stefnendur hefðu ekki haft uppi varakröfu um merki ef byggt yrði á hinu eldra landamerkjabréfi, sem full ástæða hefði verið til fyrir óbyggðanefnd. Þá væri það allsendis óljóst hvar draga ætti þá línu sem stefnendur nú byggðu á.

Eins og nánar er lýst hér að framan stendur deila málsaðila um eignarréttarlega stöðu landsvæðis sem ítarlega er lýst hér að framan m.a. í kröfugerð stefnenda og þykir ekki ástæða til að endurtaka það. Byggir málsókn stefnenda, eigenda jarðarinnar Miðfjarðar, á því að þeir telja sig eiga umrætt svæði beinum eignarrétti, en eigi það ekki aðeins í afréttareign eins og óbyggðanefnd taldi. Krefjast stefnendur annars vegar ógildingar úrskurðarins, en hins vegar viðurkenningar á því að innan nefndra merkja sé engin þjóðlenda. Stefndi unir hins vegar niðurstöðu óbyggðanefndar.

Að mati dómsins verða engar ályktanir dregnar af eða á um eignarréttartilkall aðila í máli þessu á grundvelli fyrirliggjandi landnámslýsinga. Þá verður ekki talið að fyrir liggi nein þau eldri skjöl sem vísbendingu geti veitt um úrlausn málsins og er sjónarmiðum stefnenda um gildi lögfestu frá 1669 varðandi jörðina Hróaldsstaði í Vopnafirði hafnað. Þykja ekki verða á því byggðar neinar traustar ályktanir þótt í nefndri lögfestu sé mörkum jarðarinnar Hróaldsstaða lýst þannig að þau séu „i mótz vid lögmerki annara manna“. Þá verður ekki talið að tilvitnað bréf sýslumanns Norður-Múlasýslu til stjórnarráðsins sé orðað með þeim hætti að á því verði byggðar einhverjar haldbærar ályktanir um eignarréttartilkall einstakra jarðeigenda.

Samkvæmt sönnunarreglum sem staðfestar hafa verið ítrekað í fordæmum Hæstaréttar í þjóðlendumálum bera þeir sem kalla til beins eignarréttar á landi sönnunarbyrði fyrir staðhæfingum sínum þar um, en takist slík sönnun ekki verður landsvæðið talið þjóðlenda í samræmi við ákvæði laga nr. 58/1998, enda rúmist slík niðurstaða innan kröfugerðar íslenska ríkisins þar um. Stefnendur bera því ótvírætt sönnunarbyrði fyrir því að þau eigi þann rétt sem þau krefjast.

Þá sönnunarbyrði, sem samkvæmt framansögðu hefur verið lögð á landeigendur, verður þó að virða með hliðsjón af því að óbyggðanefnd hefur sjálfstæða rannsóknarskyldu samkvæmt lögum nr. 58/1998. Ber nefndinni að hafa frumkvæði að gagnaöflun, þó það aflétti ekki skyldu málsaðila til að afla þeirra gagna sem þeir telja þörf á til sönnunar kröfum sínum.

Í dómi Hæstaréttar í máli nr. 48/2004 tók rétturinn almenna afstöðu til mats á gildi landamerkjabréfa og hvert væri inntak eignarréttar á svæði, sem í þeim væri lýst. Þar var sagt að almennt skipti máli hvort um væri að ræða jörð eða annað landsvæði og einnig að landamerkjabréf fyrir jörð feli almennt í sér ríkari sönnun fyrir því að um eignarland sé að ræða þótt jafnframt verði að meta gildi hvers bréfs sérstaklega. Þó var talið að það yki almennt gildi landamerkjabréfs væri það áritað um samþykki eigenda aðliggjandi jarða. Hins vegar yrði ekki litið fram hjá þeirri staðreynd að fyrir gildistöku laga nr. 58/1998 hafi engum verið til að dreifa, sem hafi getað sem handhafi beins eignarréttar gert samninga um mörk þess lands, sem nú kallist þjóðlenda. Jafnframt hafi verið sagt að þess yrði að gæta að með því að gera landamerkjabréf hafi menn ekki getað einhliða aukið við land sitt eða annan rétt umfram það sem verið hefði. Verði til þess að líta hvort til séu eldri heimildir, sem fallið geti að lýsingu í landamerkjabréfi, enda stangist sú lýsing heldur ekki á við staðhætti, gróðurfar og upplýsingar um nýtingu lands. Framangreindar forsendur hafa margítrekað verið lagðar til grundvallar dómum Hæstaréttar í sambærilegum málum síðan.

Eins og ítarlega er rakið hér að framan liggja fyrir tvö landamerkjabréf Miðfjarðar hið fyrra gert í tilefni af landamerkjalögum frá árinu 1882, en hið síðara í tilefni af landamerkjalögum frá árinu 1919 sem enn eru í gildi. Er landamerkjum jarðarinnar lýst í hinu eldra bréfi á allar hliðar og eins og fram kemur í úrskurði óbyggðanefndar þá er merkjum lýst mun skemmra inn til landsins en í hinu yngra bréfi. Hefur stefnendum ekki tekist að sýna fram á nein þau atvik eða gögn sem réttlætt gæti þá stækkun eignarlands jarðar þeirra sem felst í hinu yngra landamerkjabréfi. Hefur Hæstiréttur í dómi í máli nr. 69/2009, sem kveðinn var upp 19. nóvember sl. og varðar sambærilegt álitaefni varðandi landamerkjabréf nágrannajarðarinnar Gunnarsstaða komist að þeirri niðurstöðu að ekki sé unnt að telja að sönnunargildi landamerkjabréfa sem gerð hafi verið eftir gildandi landamerkjalögum sé ríkara en bréfa sem gerð hafi verið í gildistíð eldri laganna vegna breytinga á formkröfum. Eiga sömu sjónarmið við í því máli sem hér er til úrlausnar. Verður því staðfest sú niðurstaða óbyggðanefndar að hið yngra landamerkjabréf jarðarinnar Miðfjarðar verði ekki lagt til grundvallar í málinu og að styðjast beri við merkjalýsingu hins eldra bréfs, enda hafi menn ekki getað aukið við eignarrétt sinn einhliða með gerð landamerkjabréfs, sbr. það sem áður getur um forsendur dóms Hæstaréttar í máli nr. 48/2004.

Í munnlegum málflutningi hér fyrir dómi hafa stefnendur freistað að fá hnekkt þeirri niðurstöðu óbyggðanefndar að landamerki samkvæmt eldra landamerkjabréfi Miðfjarðar verði dregin „frá Hölknárdrögum við nyrsta Hágangshorn [í] Þverfellslæk, skemmstu leið.“ Er það rakið hér fyrr að stefnendur telja að ef byggja eigi á hinu eldra bréfi þá eigi að miða við að merkjalína hafi samkvæmt því átt að liggja í hátind Ytri-Hágangs (sem þeir telja „norðasta Hágangshorn“) og stystu leið í Þverfellslæk, sem sé þá niður í Þverfellsdal. Telja stefnendur það ógildingarannmarka á úrskurði óbyggðanefndar að nefndin hafi ekki gefið þeim færi á að setja fram varakröfu þegar það hafi verið nefndinni ljóst að niðurstaða málsins réðist af hinu eldra landamerkjabréfi.

Í stefnu er ekki sett fram varakrafa, eins og telja hefði mátt fullt tilefni til, í ljósi niðurstöðu óbyggðanefndar, og það er fyrst við munnlegan málflutning sem framangreindum sjónarmiðum var hreyft. Hefur engin sönnunarfærsla farið fram fyrir dómi um staðsetningu örnefnisins „norðasta Hágangshorn“ og fallast verður á það með stefnda að ekki hafi verið sýnt fram á að það sé hátindur fjallsins. Þá verður að telja að hefði það verið svo að lýsa hefði átt merkjum niður í Þverfellsdal þá hefði slíkt verið tekið fram í landamerkjabréfi. Hafa stefnendur að mati dómsins ekki gert fullnægjandi grein fyrir framangreindum röksemdum sínum eða sett fram kröfur sínar með það skýrum hætti að leitt geti til breytingar á þeim þjóðlendumörkum sem óbyggðanefnd mælti fyrir um í úrskurði sínum. Verður því talið að stefnendum hafi ekki tekist sönnun þess að óbyggðanefnd hafi dregið markalínu þjóðlendu og eignarlands stefnenda ranglega. Ekki verður fallist á að neinir annmarkar séu á úrskurði óbyggðanefndar sem varð ógildi hans. Þá hafa engin haldbær gögn verið lögð fram til stuðnings því að reglur laga nr. 46/1905 eða sjónarmið um réttmætar væntingar geti stutt kröfur um frekari eignarrétt en stefnendum hefur þegar verið játaður á hinu umdeilda svæði.

Þegar af þeim ástæðum sem að framan greinir verður stefndi sýknaður af kröfum stefnenda í máli þessu.

Niðurstaða óbyggðanefndar um að stefnendur eigi hið umdeilda svæði í afréttareign hefur ekki verið borin undir dómstóla og sætir því ekki endurskoðun hér.

Rétt þykir að málskostnaður falli niður.

Mál þetta hefur verið rekið samhliða tveimur málum sem varða lönd í fyrrum Skeggjastaðahreppi og einu sem varðar land á Þverfellsdal í Vopnafirði. Var meðal annars farin sameiginleg vettvangsganga þar sem dómari og lögmenn freistuðu þess að fara um þetta landsvæði sem víðast. Er seinfarið um landið og aðstæður erfiðar þannig að af vettvangsgöngu hlaust meiri kostnaður en venjulegt er í málum af þessu tagi. Þykir rétt að deila hinum útlagða kostnaði á málin og fella einn fjórða hans á þetta mál eins og nánar greinir hér á eftir.

Gjafsóknarkostnaður stefnenda 979.789 krónur greiðist úr ríkissjóði og er þar meðtalin málflutningsþóknun lögmanns þeirra, Friðbjörns Garðarssonar héraðsdómslögmanns, sem telst hæfilega ákveðin að meðtöldum virðisaukaskatti, 878.500 krónur.

Halldór Björnsson dómstjóri kveður upp dóminn að gættu ákvæði 1. mgr. 115. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála en dómsuppsaga hefur dregist nokkuð vegna embættisanna dómara.

Dómsorð:

Stefndi, íslenska ríkið, skal sýkn af kröfum stefnenda, Rósar Bender, Sóleyjar Sesselju Bender, Önnu Töru Gresham Edwards, Kristjáns B. Edwards, Rannveigar Guðmundsdóttur, Guðrúnar Guðmundsdóttur, Egils Björnssonar, Helga Þórhallssonar, Gríms Björnssonar, Halldórs Gunnarssonar, Ólafs Guðmundssonar, Gunnars Arnar Gunnarssonar, Sigurjóns Gunnarssonar, Árna Gunnarssonar, Rannveigar Gunnarsdóttur, Borghildar Guðmundsdóttur, Björns Guðmundssonar, Heiðdísar B. Valdimarsdóttur, Írisar Björnsdóttur, Þórarins Gunnarssonar, Kristjáns A. Flygenring, Jóns Marinós Oddssonar, Sigríðar Sigurðardóttir, og db. Gunnlaugs Antonssonar, í máli þessu.

Málskostnaður fellur niður.

Halldór Björnsson