D Ó M U R

Héraðsdóms Norðurlands eystra miðvikudaginn 30. október 2013 í máli

nr. E-195/2012:

 

Akrahreppur og

Hörgársveit

(Torfi Ragnar Sigurðsson hrl.)

gegn

Ríkissjóði Íslands

(Edda Andradóttir hdl.)

 

Mál þetta, sem dómtekið var 13. september sl. hafa sveitarfélögin Akrahreppur, kt. 000000-0000, Framnesi, Varmahlíð, Skagafirði, og Hörgársveit, kt. 000000-0000, Þelamerkurskóla, Eyjafirði, höfðað með stefnu birtri 9. maí 2012, á hendur íslenska ríkinu, kt. 000000-0000, Vegmúla 3, 150 Reykjavík, sem þingfest var 28. júní 2012.

Dómkröfur stefnenda eru:

„Að felldur verði úr gildi úrskurður óbyggðanefndar frá 10. október 2011 í málinu nr. 1/2009, Eyjafjörður ásamt Lágheiði en án Almennings norðan Hrauna, þess efnis að Heiðarfjall sem er innan landamerkja jarðarinnar Bakkasels, þ.e. eftirtalin úrskurðarorð:

„Það er því niðurstaða óbyggðanefndar að landsvæði það sem hér hefur verið fjallað um, svo sem það er afmarkað hér á eftir, þ.e. Heiðarfjall innan afmörkunar í landamerkjabréfi Bakkasels, sé þjóðlenda í skilningi 1. gr., sbr. einnig a-lið 7. gr. laga rn. 58/1998.  Upphafspunktur er þar sem Grjótá fellur í Heiðará (1).  Þaðan er Grjótá fylgt í Grjótárdalsdrög (2). Frá Grjótárdalsdrögum er línan dregin til suðausturs í Gilshnjúk þar sem hann er hæstur (3).  Þaðan er háfjallinu fylgt til suðurs og síðan suðvesturs þar til komið er á móts við Hjallalandsskarð (4). Þaðan er línan dregin um Hjallalandsskarð í Lurkastein (5) og þaðan í Öxnadalsá (6). Þaðan er dalbotninum á Öxnadalsheiði fylgt til vesturs að upphafspunkti þar sem Grjótá fellur í Heiðará.“

Stefnendur krefjast málskostnaðar að skaðlausu í samræmi við framlagðan málskostnaðarreikning og líkt og málið væri eigi gjafsóknarmál, sbr. bréf dómsmálaráðuneytis, dagsetts 15. mars 2010.

 

Stefndi krefst þess að hann verði sýknaður af öllum kröfum stefnenda og að honum verði dæmdur hæfilegur málskostnaður.  Til vara krefst stefndi að hvor aðili um sig beri sinn kostnað af málinu.

Sveitarfélagið Hörgársveit hefur tekið við aðild að málinu, en það gjörðist í kjölfar sameiningar sveitarfélaganna Hörgárbyggðar og Arnarneshrepps í byrjun árs 2010.

Stefnendur eru þinglýstir eigendur Bakkasels, sem skipt hefur verið í tvö landnúmer, þ.e. nr. 1452428, sem er í eigu Akrahrepps í Skagafjarðarsýslu, og nr. 152427, sem er í eigu Hörgársveitar.  Stefnendur styðja samlagsaðild við heimild í 1. mgr. 18. gr. laga nr. 91, 1991.

 

I.

1. Tildrög þessa máls eru þau, að með bréfi, dagsettu 29. mars 2007, tilkynnti óbyggðanefnd fjármálaráðherra, f.h. íslenska ríkisins, þá ákvörðun sína að taka til meðferðar tiltekin landsvæði á vestanverðu Norðurlandi, eins og þau eru nefnd í bréfinu, sbr. 8. gr., 1. mgr. 10. gr. og 11. gr. laga nr. 58, 1998 um þjóðlendur og ákvörðun marka eignarlanda, þjóðlendna og afrétta.  Afmarkaðist kröfusvæðið nánar af Eyjafjarðarsýslu, Skagafjarðarsýslu og Austur-Húnavatnssýslu, austan Blöndu, auk Hofsjökuls.  Var þetta landsvæði auðkennt sem svæði nr. 7 hjá óbyggðanefnd.  Á síðari stigum meðferðar hjá óbyggðanefnd var afráðið að skipta landsvæðinu í tvennt, sbr. mál óbyggðanefndar nr. 1 og 2/2009, og þá þannig að fjallað yrði sérstaklega um syðri hlutann.  Var það svæði nefnt vestanvert Norðurland, syðri hluti (7A).  Um norðurmörk svæðisins segir: Norðurmörk fylgja norðurmörkum fyrrum Bólstaðarhlíðarhrepps og Seyluhrepps, Norðurá og Norðurárdal, Öxnadalsheiði og Öxnadalsá þar sem hún fellur í Hörgá og Hörgá til ósa. Og að því er varðaði nyrðri hluta vestanverðs Norðurlands (svæði 7B), var það svæði endanlega afmarkað svo: Héraðsvötnum er fylgt frá ósum og þar til Norðurá rennur í þau.  Þá er Norðurá fylgt í Norðurárdal og yfir Öxnadalsheiði í Öxnadal.  Síðan er Öxnadalsá fylgt þar sem hún fellur í Hörgá og Hörgá til ósa, þ.e. Tröllaskagi norðan Öxnadalsheiðar.

Kröfulýsingar fjármálaráðherra, fyrir hönd íslenska ríkisins um þjóðlendur, á umræddu landsvæði, þ.e. vestanverðu Norðurlandi, nyrðri hluta, 7B, bárust óbyggðanefnd 11. maí 2009. Óbyggðanefnd birti tilkynningu um meðferð sína á svæðinu, svo og útdrátt úr kröfum stefnda ásamt uppdrætti, í Lögbirtingablaðinu 22. maí 2009, sbr. 2. mgr. 10. gr. laga nr. 58, 1998 og var þá jafnframt skorað á þá sem teldu til eignarréttinda á því landsvæði sem félli innan kröfusvæðis ríkisins að lýsa kröfum sínum fyrir óbyggðanefnd í síðasta lagi 25. ágúst 2009.  Kom jafnframt fram að yfirlýsingu um kröfugerð og málsmeðferð yrði þinglýst á þær fasteignir á svæðinu sem skráðar væru í þinglýsingabók og málið varðaði.  Samkvæmt gögnum voru kröfur fjármálaráðherra gerðar aðgengilegar almenningi á skrifstofum sýslumanna Norðanlands, auk sveitarfélaga á kröfusvæðum og á heimasíðu óbyggðanefndar.  Jafnframt var málið kynnt í fjölmiðlum.

Þann 17. september 2009 óskaði íslenska ríkið efir því við óbyggðanefnd að gerðar yrðu  breytingar til stækkunar á áður fram komnum kröfum á þjóðlendum, en því til skýringar var vísað til þeirrar niðurstöðu í úrskurði óbyggðanefndar í máli nr. 3/2008 frá 19. júní sama ár, að landsvæði sunnan til í landi Bakksels væri þjóðlenda, en um nánari mörk var m.a. vísað til landamerkjabréfa Bakkasels, Gils og Silfrastaðaafréttar.  Var tilkynning óbyggðanefndar um þessar breytingar birt í Lögbirtingablaðinu 5. mars 2010 ásamt áskorun til mögulegra rétthafa og var frestur veittur til 7. júní sama ár.  Útdráttur úr efni tilkynningarinnar var enn fremur birt í fjölmiðlum.

Gefið var út yfirlit yfir allar lýstar kröfur og þær færðar inn á uppdrátt.  Lögboðin kynning fór fram með því að yfirlit og uppdrátturinn lágu frammi á skrifstofum fyrrnefndra sýslumanna frá 5. mars til og með 6. apríl 2010, sbr. 12. gr. laga nr. 58, 1998.  Sérstök kynning á viðbótarkröfum íslenska ríkisins hófst á sama tíma og kynning á heildarkröfum en frestur til að lýsa kröfum vegna þeirra fyrrnefndu rann út 7. júní 2010.  Nefnd kynningargögn voru einnig gerð aðgengileg á skrifstofum viðkomandi sveitarfélaga, en einnig á heimasíðu og skrifstofu óbyggðanefndar, og var athugasemdafrestur veittur til 25. ágúst s.á.  Engar athugasemdir bárust fyrir lok athugasemdafrests.

Fjármálaráðherra f.h. íslenska ríkisins lagði fram kröfulýsingar um þjóðlendur á svæðinu í tveimur hlutum.  Á móti bárust alls fimmtán kröfulýsingar ýmissa aðila og þar á meðal stefnenda.

Lýstu þjóðlendukröfusvæði íslenska ríkisins var eins og fyrr sagði skipt í tvö mál, nr. 1-2/2009.

Mál óbyggðanefndar nr. 1/2009 er takmarkað við Eyjafjörð ásamt Lágheiði en án Almennings norðan Hrauna.  Var það mál fyrst tekið fyrir af óbyggðanefnd, sem skipuð var Karli Axelssyni, hæstaréttarlögmanni, Benedikt Bogasyni, þáverandi héraðsdómara, og Sif Guðjónsdóttur, héraðsdómslögmanni, og forsvarsmönnum aðila 19. nóvember 2009.  Voru þá gögn lögð fram og línur lagðar um málsmeðferð, en jafnframt veitti nefndin íslenska ríkinu færi á, eins og fyrr var rakið, að auka við kröfur sínar, m.a. vegna Bakkasels, eftir að hafa gefið gagnaðilum, m.a. stefnendum tækifæri til að hafa uppi athugasemdir þar um.  Við síðari fyrirtökur nefndarinnar 21. janúar, 11. mars og 9. apríl 2010, lögðu aðilar fram gögn sín, en svokölluð aðalmeðferð hjá óbyggðanefnd fór fram 30. apríl sama ár með skýrslutökum og munnlegum málflutningi og það tekið til úrskurðar.  Málsmeðferðin var endurupptekin 12. september 2011 og voru þá lögð fram ný gögn, en málið að því loknu tekið til úrskurðar að nýju.  Hinn 10. október sama ár kvað óbyggðanefnd upp úrskurð sinn, og þar á meðal um það landsvæði sem hér er til umfjöllunar, þ.e. við Heiðarfjall og Öxnadalsheiði, sem afmarkað var, m.a. við Hjallalandsskarð, við rætur Öxnadalsheiðar, Heiðará, Grjótá og Gilshnjúk í Fram Öxnadal og innan landamerkjabréfs Bakkasels frá 1889.  Var það m.a. niðurstaða nefndarinnar að umrætt landsvæði, sbr. dómkröfur aðila,  væri þjóðlenda í skilningi 1. gr., sbr. einnig a-lið 7. gr., laga nr. 58, 1998, en þó þannig að svæðið væri í afréttareign stefnenda, sbr. 2. mgr. 5. gr. og c-lið 7. gr. sömu laga. 

Í úrskurði óbyggðanefndar í máli nr. 1/2009 er ítrekað vísað til umfjöllunar nefndarinnar í máli nr. 2/2009, er varðar m.a. Silfrastaðaafréttar, og liggur við suður- og vesturmörk Bakkasels.  Einnig er í fyrrnefnda málinu vísað til máls nr. 3/2008; Hörgársveit, austan Öxnadalsár, svæði 7A, en í því máli hafði verið úrskurðað um landsvæði Bakkasels til suðausturs, við mynni Seldals, en samkvæmt ákvörðun óbyggðanefndar hafði Bakkaselslandinu áður verið skipt í tvo hluta.  Í síðarnefnda úrskurðinum var miðað við að landsvæði sem vísað hafði verið til í kröfugerð íslenska ríkisins frá 14. mars 2008, og hafnaði þar með  síðar framkomnum kröfum, sem fólu í sér aukningu á þjóðlendu til norðurs.  Það var því niðurstaða nefndarinnar í nefndu máli að landsvæðið sem næst er þeim hluta Bakkasels sem hér er til umfjöllunar sé eignarland, en þjóðlenda og afréttur sé þar fyrir sunnan, þ.e. fyrir framan mynni Seldals.  Var þessi niðurstaða óbyggðanefndar staðfest með dómi Héraðsdóms Norðurlands eystra, í máli nr. E-74/2010.

 

Útdráttur úr úrskurði óbyggðanefndar í máli nr. 1/2009 var birtur í Lögbirtingablaðinu.

Stefnendur undu ekki áðurgreindri niðurstöðu óbyggðanefndar í máli nr. 1/2009 og leitast þeir við með málssókn sinni hér að fá henni hnekkt, og krefjast ógildingar á úrskurðinum, líkt og fram kemur í stefnu.

Málið er höfðað innan þess frests sem veittur er í 19. gr. laga nr. 58, 1998 til þess að bera úrskurð óbyggðanefndar undir dómstóla, en fjármálaráðherra er í fyrirsvari fyrir, íslenska ríkið samkvæmt 11. gr. laganna.

Við meðferð málsins fyrir dómi var farið á vettvang þann 13. september 2013, en áður hafði verið farið þangað hinn 15. október 2010 vegna úrskurða óbyggðanefndar er vörðuðu landsvæði þar sunnan við, þ.e. á við Seldalsfjall og Almenning, en einnig vegna Vaskárdals.

 

2.  Í úrskurði óbyggðanefndar, í máli nr. 1/2009, er samkvæmt framansögðu kveðið á um eignarréttarlega stöðu landsvæðis, sem tekur til norðurhluta landsvæðis sem talið er að hafi tilheyrt Bakkaseli.  Er um að ræða landsvæði í Fram-Öxnadal, norðvestan Öxnadalsár, þ.e í norðvesturhluta Öxnadalsheiðar, með Heiðarár og vestur að sýslumörkum Eyjafjarðarsýslu og Skagafjarðarsýslu, við Grjótá, norður að Grjótárdrögum, en þaðan til suðuausturs og yfir Heiðarfjall, um Hjallalandaskarð, við Lurkastein og að fyrrnefndum punkti við Öxnadalsá í dalbotni.

Ofangreint landsvæði tilheyrði áður Öxnadalshreppi, en þar áður Skriðuhreppi hinum forna.  Öxnadalshreppur sameinaðist um síðustu aldamót Glæsibæjarhreppi og Skriðuhreppi og nefndist hið sameinaða sveitarfélag sveitarfélaginu Hörgárbyggð.  Hörgárbyggð sameinaðist árið 2010 Arnarneshreppi og tilheyrir fremsti hluti Öxnadals, og þar með hið umþrætta landsvæði, nú hinu nýja sveitarfélagi, Hörgársveit, og er það nú annar stefnandi máls þessa.

 

3.  Hér á eftir verður gerð grein fyrir helstu atriðum og forsendum í úrskurði óbyggðanefndar í máli nr. 1/2009.  Einnig verður vikið að öðrum gögnum sem aðilar lögðu fram eins og nauðsynlegt er til úrlausnar málsins.

Úrskurður óbyggðanefndar skiptist í sjö kafla og er 173 blaðsíður.  Í fyrstu köflunum er lýst málsmeðferð fyrir óbyggðanefnd, kröfugerð og gagnaöflun svo og þeim sjónarmiðum sem aðilar byggja á.  Í síðari köflum úrskurðarins er lýst landnámi og afmörkun, en einnig að nokkru afnotum og sögu landsvæðisins.  Þá er gerð grein fyrir niðurstöðum óbyggðanefndar um einstakar jarðir, en að lokum eru úrskurðarorð.  Með úrskurðinum fylgir sérstakur uppfærður viðauki þar sem lýst er almennum niðurstöðum óbyggðanefndar, en þær eru m.a. ítarlega raktar í dómi Hæstaréttar Íslands í máli nr. 48/2004.  Einnig eru önnur skjöl meðfylgjandi, þ. á m. viðeigandi kort með árituðum merkja- og kröfulínum aðila.

 

4.  Í úrskurði óbyggðanefndar og öðrum framlögðum gögnum segir að heimildir um landnám og landnámsmörk í Eyjafirði sé helst að finna í Sturlubók Landnámu, en þar segir m.a. frá því að Helgi hinn magri hafi numið allan Eyjafjörð milli Sigluness og Reynisness (Gjögurtá).  Reisti hann bú sitt í Kristnesi.

Samkvæmt Landnámu námu tveir menn Öxnadal.  Hét annar Þórir þursasprengir.  Nam hann Öxnadal allan og bjó á Vatnsá, en samkvæmt munnmælum er um að ræða býlið Hraun, en það nafn kemur fyrst fyrir á 14. öld.  Hinn landneminn hét Auðólfur og eignaði hann sér dalinn niður frá Þverá til Bægisár.  Hann átti Þórhildi, dóttur Helga magra.

Samkvæmt Landnámu nam Þorbrandur örrek land upp frá Bólstaðará í Skagafirði og Silfrastaðahlíð og Norðurárdal allan fyrir norðan.  Við hann er kennd Ørreksheiði upp frá Hökustöðum.  Þorbrandur bjó að Þorbrandsstöðum.

 

5. Það landsvæði sem hér er til umfjöllunar, er eins og áður sagði í fremsta hluta Öxnadals, nánar tiltekið í norðvestur hluta Öxnadalsheiðar, á Grjótárdal og á og við Heiðarfjall.  Er svæðið í norður hluta þess landsvæðis sem kennt er við Bakkasel, en eins og áður sagði er í máli óbyggðanefndar nr. 3/2008 fjallað um suðaustur hluta selsins.

Í úrskurði óbyggðanefndar segir nánar um það landsvæði sem hér um ræðir: „Öxnadalur liggur á austanverðum Trollaskaga og hefur leguna norðaustur-suðvestur og um hann rennur Öxnadalsá til norðausturs.  Inn af Öxnadal liggur Öxnadalsheiði en þar svegir dalurinn til vestur í um 500 m hæð.  Vestan til opnast Öxnadalsheiðin inn í Norðurárdal í Skagafirði.  ...Rís land skarpt til norðurs, af grónu undirlendi, í Heiðarfjalli (1195 m) en norðaustur upp af Heiðarfjalli er Gilshnjúkur.  Úr 1195 m hæðarpunkti í Heiðarfjalli til ósa Hörgár eru um 42 km mælt í beinni loftlínu.“

Öxnadalsheiðin eða Heiðardalur, eins og heiðin er í sumum heimildum nefnd, er ýmist talin einn af afdölum Öxnadals eða hún talin til fremsta hlutar hans ásamt Seldal/Almenningi. Í dalsbotni Seldals/Almennings, sem er í austurhluta Öxnadalsins, og þar ofan eru upptök Öxnadalsár.  Aðrir afdalir Öxnadals eru Vatnsdalur að vestanverðu, en að austan eru Þverárdalur/Hóladalur og Bægisárdalur og tengjast þeir samnefndum býlum.  Norðan Almennings, í austurhluta Öxnadals, er þverdalur, sem skiptist í þrjá fjalladali eða dalskorur, en innstur þeirra er Vaskárdalur.  Milli nefnds þverdals og Almennings er Almenningsfjall, en nyrsti hluti þess nefnist Sveigur, sem er hátt klettafjall ógengt og bungar fram og er það gengt hinu forna seli Bakka við rætur Öxnadalsheiðar. Nyrsti hluti Seldalsfjalls nefnist Kaldbakshnúkur.  Norðan Bakkasels í vestanverðum Öxnadal er hið forna býli Gil, en það fór í eyði árið 1920.

 

6.  Í gögnum, ekki síst þeim er stafa frá Þjóðskjalasafni Íslands, en til þeirra er m.a. vísað í úrskurði óbyggðanefndar, eru auk fyrrnefndra landnámsheimilda, að nokkru raktar heimildir um hið umþrætta landsvæði fremst í Öxnadal, á Öxnadalsheiði og þar á meðal landsvæði Bakkasels, en einnig er þar lítillega vikið að Kaldbaksdal og Silfrastaðaafrétt í Skagafirði.  Aðilar vísa í málatilbúnaði sínum ítrekað til þessara gagna og verður þeirra getið hér á eftir.

Í nefndum gögnum segir að hið umþrætta landsvæði sé nátengt býlunum Bakka og landnámsjörðinni Bægisá í Öxnadal, en einnig kirkjujörðunum Miklagarði í Eyjafirði og Ökrum í Akrahreppi í Skagafirði. Landnámsjörðin Bægisá er nefnd í Guðmundar sögu dýra árið 1197, en hann var goðorðsmaður og bjó að Bakka.  Sonur hans Þorvaldur, sem einnig var goðorðsmaður, bjó að Silfrastöðum í Skagafirði.

Í hinu íslenska fornbréfasafni er greint frá því að árið 1392 hafi Björn Brynjólfsson á Stóru Ökrum í Blönduhlíð í Skagafirði handlagt Ólafi syni sínum, með bréfi 13. desember 1392, jarðirnar Syðri-Akra, Ytri-Akra, Brekku og fjórðung í Vika löndum í jafnaðar hlutskipti við systur sínar. Björn sagði Syðri Akra eiga: „... skoghar part fram a öxnadals hæidi. hris oc grafua giord vpp ad ræidgötum fram ad kuskerpiss huammi oc ofuan at aamotum. jtem alla gellnæyta rexturfram fra wodum oc til kalldbaksaar aa oxnadalshæidi af græindum jordum.“  Sömu upplýsingar eru tíundaðar í máldaga Akrakirkju eftir gömlum gjafabréfum og máldagaskrám sem spannar tímabilið frá 1382 til um 1600.

Bakkakirkju er getið í máldaga Auðuns biskups rauða frá 1318, en aðeins í efnisyfirliti.  Í máldagabók Péturs biskups Nikulássonar frá 1394 segir að Bakkakirkja eigi hvorki land né ítök.  Það sama segir í vísitasíubók Jóns biskups Vilhjálmssonar frá 1429 og í máldagabók Ólafs biskups Rögnvaldssonar frá 1461.  Í vísitasíum Bakka frá [um 1585], 1591, 1685, 1692, 1713, 1749, 1761, 1769 og 1791 kemur ekkert fram um landaeign eða ítök.

Í fornbréfasafninu segir nánar um jörðina Bakka að Jón Jónsson hafi með bréfi dagsettu 13. september 1510 fengið Gottskálki biskupi Nikulássyni Bakka í Öxnadal í sakfelli fyrir brot sitt með Rögnu Finnbogadóttur.  Einnig segir í þessari heimild frá því í vottorði sex tilgreindra manna að séra Björn Gíslason og Jón Oddsson hafi átt með sér jarðaskipti, sem hafi verið bréfað 16. mars 1560. Hafi séra Björn með þessum skiptum fengið Jóni Saurbæ í Hörgárdal, en í staðinn fengið hálfan Bakka í Öxnadal ásamt hálfum Auðnum og hálfum Skjaldastöðum.  Í vottorði sexmenninganna segir frá því að Jón hafi af þessu tilefni greint frá landamerkjum á milli jarðanna Hrauns og Auðna, Misskjálfsstaða og Skjaldastaða, þannig: ,,..ad jordinn Backe ætte allann Oxnadal fram fra Ofærugile sem ofan geijngur vr fiallinu fyrer vtan Bessahladne og allt vestur ad Griotä. nema þann reijt sem af er girtur hia Lurcasteijne. og Folallda reijtur er kalladur.“

Í fyrrnefndri máldagabók Ólafs biskups frá 1461 er vikið að nefndum folaldareit í heiðinni, en þar segir um Miklagarðskirkju í Eyjafirði að hún eigi: „Teig j Öxnadal ofan fra lurkasteine j millum tveggia gardstada. er oc sogd vij folalda rekstur j vaskarogsl“.

Í sama máldaga segir um Bægisárkirkju í Hörgárdal að hún eigi: „afret j auxnadal. fra folaldareit oc at griotgordvm.  Í vísitasíum Bægisár frá [um 1585], 1713 og 1749 eru þessi afréttarréttindi Bægisárkirkju áréttuð, en í vísitasíu frá 1685 er á hinn bóginn ekkert vikið að þessari eign kirkjunnar, en tiltekið að hún eigi skógarpart.

Í Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalíns frá 1713 segir að á jörðinni Bakka sé kirkja sem sé „annecteruð“ með Bægisá, en síðan segir:

„Afrjettur er hjeðan á Öxnadalsheiði frá Gils landi alt vestur að Grjótá með öllum Seldal, er gagnvart liggur Almenníngi.

Selstaða er hjeðan einninn í sögðu takmarki, ei í manna minni brúkuð.

Skógur hefur hjer verið, nú er hann aldeilis eyddur.“

Í Jarðabókinni, í viðbót við texta Skriðuþingssóknar um upprekstrarréttindi, segir einnig:

„Upprekstur, sem nefndur er frá sjerhverjum bæ í öllum Yxnadal ( að frátekinni Þverbrekku, sem sjálf þar ítak á), á Almenning fyrir lömb, hann liggur framm af bygðinni fyrir austna Yxnadalsá, hvors pláss drög liggja til Eyjafjarðar. Grastekja er á fyrnefndum Almenníngi, fáeinum bæjum til nægilegrar þarfinda, kannske ivum eða v.  Ómögulegt væri hjer bygð að setja, þótt engine fólksfæða væri, án sveitarinnar skaða og landsins sjálfs ófrjósemi.“

Í Jarðabókinni segir um jörðina Syðri-Bægisá að hún eigi upprekstur á Almenning á Öxnadal, en um grannajörðina og kirkjustaðinn Ytri-Bægisá segir; „Afrjettar eður beititeig á staðurinn norðan til á Öxnadalsheiði niður frá Grjóthryggjum, sem kallast almennilega Folaldareitur, og brúkar staðurinn þar nokkuð litla hestabeit í því nafni á sumardag. Grasatekja er nokkuð lítil í sama landsplássi, sem ýmsir brúka í leyfisleysi.“

Í óársettri lögfestu Hallgríms Eldjárnssonar (f. 1723/d.1779) sem skráð er í kirkjustól Bægisár 1749-1841 eru fyrrgreind réttindi Bægisárkirkju áréttuð, en einnig í prófastsvísitasíu frá 18. maí 1729.

Í jarðamati 1804 segir frá því að eyðihjáleigurnar Þórðargerði og Hofgerði séu tilheyrandi jörðinni Bakka.  Er það í samræmi við Jarðabókina.

 

Í gögnum þjóðskjalasafns kemur fram að á árunum 1771 og 1792 hafi verið upplesnar lögfestur, m.a. fyrir heima- og afréttarland jarðarinnar Bakka, og segir þar: „Upplesnar Lögfestur fyrir Skridu og Stedia, dito Kaupbref fyrir Skridu 1789 og mageskifta bref fyrir dito, dito dato. Dito f(yrir) Skridukote af 1791, ditto fyrir Backa i Yxnadal upplesenn Lögfesta sem ad nockru leiti er protesterad af Magnuse á Efstalande.“

Þá segir frá því í gögnum Þjóðskjalasafns að á almennu kóngsbréfaupplesturs- og manntalsþingi að Glæsibæ í Kræklingahlíð, 8. júní 1822, hafi verið upplesnar, að beiðni séra Sigurðar Sigurðssonar á Bægisá, tvær lögfestur.  Varðaði önnur lögfestan Ytri-Bægisá, land hennar og ítök annarstaðar eins og þar segir, en einnig er þar getið um eign kirkjunnar á jörðinni Fagranesi í Fram-Öxnadal.

Í sýslu- og sóknarlýsingum hins Íslenska Bókmenntafélags 1839-1854, um Bakkakirkjusókn, segir að kirkjustaðurinn Bakki; „eigi selstöðu á Seldal í Almenningi, sem er fyrir löngu aflögð;hvenær eða hvers vegna er nú óljóst. – Víðar ekki, svo viti.“  Um afréttarlönd sóknarinnar segir í lýsingunni að þau séu á svokölluðum Almenningi, þar sem ellefu jarðir eigi frían upprekstur.  Eru í því sambandi taldar upp jarðirnar Neðstaland í Bægisársókn, en einnig Miðland, Gloppa, Varmavatnshólar, Bessahlaðir, Þverbrekka, Háls, Hraun og Bakki í Öxnadal og loks Skriða í Hörgárdal.  Afréttarsvæðinu er lýst nánar þannig: „Almenningur þessi inniheldur eiginlega: fyrrnefndan Almenning og Seldal, Öxnadalsheiði norðan til og fyrrnefndan Gilhjalla; þar hjá mega fleiri sveitarjarðir (sóknarinnar) brúka þenna almenning fyrir betalning; líka brúka hann nokkrir utansóknarmenn, til að m. úr Glæsibæjarhrepp.  Eiginlegar fjárskila- eða lögréttir eru tvær, sú önnur niður frá bænum Þverá við Öxnadalsá, en hin við Vaská.“

 

Samkvæmt gögnum Þjóðskjalasafns voru afréttarréttindi Bakkajarðarinnar í Fram-Öxnadal umdeild á 19. öldinni.  Segir m.a. frá því að á árunum 1840, 1841 og 1842 hafi á manntalsþingum ítrekað verið lesnar upp lögfestur fyrir Bakka, þ.e. um réttindi hennar á Seldal og á Öxnadalsheiði; m. fl. svo sem Grjótárdal að norðanverðu[ofan línu] og Kaldbaksdal að austanverðu, og að þar um hafi verið vísað til fyrrnefndra lögfestna frá árunum 1772 og 1792.  Segir frá því í heimildum að á manntalsþingunum hafi þessum lögfestum Bakkjarðarinnar jafnan verið andmælt af mörgum bændum í Öxnadal, og að þar hafi staðið fremstir í flokki bóndinn og hreppstjórinn á Þverbrekku, en einnig bændurnir á Neðstalandi og að Auðnum.  Greint er frá því að þessir andmælendur hafi lýst því yfir að þeir myndu nota umrædd landsvæði á meðan þau væru ekki dæmd eign Bakkajarðarinnar.  Tekið er fram að deiluaðilar hafi um réttindi jarða sinna vísað til Jarðabókarinnar frá 1713.  Í heimildum segir frá því að án árangurs hafi verið leitað sátta með aðilum, en að lokum hafi B.H.  Borgen amtmaður, að norðan og austan, látið málið til sín taka.  Er m. a greint frá því að amtmaður hafi ritað bréf til rentukammersins þann 10. ágúst 1842, en það svaraði um hæl og vísaði erindinu frá með þeim rökum að málið væri undir viðkomandi dómstólum komið og þ. á m að skera úr um sönnunargildi vitnisburðar Jarðabókarinnar um hin umþrættu réttindi.  Ekki eru heimildir um að ágreiningurinn hafi verið til lykta leiddur á þeim vettvangi, og eru heimildir um að deilurnar hafi haldið áfram.  Segir m.a. frá því að þann 22. maí 1848 hafi þáverandi eigandi Bakkajarðarinnar, Egill Tómasson, á manntalsþingi, að Skriðu í Hörgárdal, enn látið lesa upp fyrrnefnda lögfestu frá 1792, fyrir heima- og afréttarlandi jarðarinnar á Öxnadalsheiði, og sem fyrr með vísan til Jarðabókarinnar.

 

Í jarðamati frá 1849 segir að Ytri-Bægisá eigi frían upprekstur á Öxnadalsheiði og ennfremur að jörðin Bakki eigi frían upprekstur í almenningi á heiðinni.  Verður ráðið að séra Einar Thorlacius hafi af þessu tilefni ritað bréf til yfirmatsmanna, og áréttað hin fornu réttindi Miklagarðskirkju í Eyjafirði;  „á teig í Öxnadal ofanfrá Lurkasteini á milli tveggja garðsstæða og folaldarekstur í Vaskárgili.“  Í yfirmati, sem gert var af þessu tilefni, segir: „…þrætulandið Öxnadalsheiði sem sé talið frá Lurkasteini (þar eð máldagi Ólafs biskups eigni Miklagarði teig ofan frá nefndum steini milli garða eða heim að Gilslandi) og vestur að Grjótá ásamt svonefndum Seldal. Heiðin sé grösug og kjarngott land en dalurinn snögglendur og víða framhlaupinn.“

Í heimildum er greint frá því að þann 22. júní 1850 hafi yfirmatsmenn Eyjafjarðarsýslu fengið í hendur bréf frá fyrrnefndum Agli Tómassyni bónda á Bakka.  Í bréfi þessu ber Egill fram þá ósk að Öxnadalsheiðin vestur að Grjótá ásamt svonefndum Seldal sé metin með eignarjörð hans Bakka í samræmi við Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalíns eða að hún teljist að minnsta kosti sem þrætuland á milli Bakka og þeirra jarða er eigni sér frían geldfjárrekstur þangað samkvæmt Jarðabókinni.

 

Í ritinu Byggðir Eyjafjarðar 1990, en einnig í Byggðasögu Skriðuhrepps hins forna, er greint frá því að fyrrnefndur Egill Tómasson á Bakka hafi árið 1850 reist býli á hinum forna selstað jarðarinnar í Fram Öxnadal, Bakkaseli.  Í síðarnefnda ritinu segir frá því að Egill hafi skilið við konu sína, frú Vigdísi Jónasdóttur, og hafi skilnaður þeirra verið frágenginn rétt fyrir 1850.  Hafi frú Vigdís fengið jörðina Bakka og ábúðina þar, en um flutning Egils segir svo:  „[H]ann hrökklaðist þaðan [frá Bakka] og byggði sér kofa undan austuropi. Öxnadalsheiðar á gömlum seltóttum frá Bakka, sumarið 1849.“  Greint er frá því að Bakkselsbærinn/selið hafi staðið neðst undir brekkurótinni, sunnan Nautár sem kemur af Öxnadalsheiði, en í vettvangsferð dómsins mátti sjá þar rústir gamla bæjarins.  Var bærinn við þjóðbrautina um Öxnadalsheiði yfir í Skagafjörð, en um 20 km eru þar á milli byggða.

Hin forna jörð Gil var um aldir fremsta býlið í Öxnadal að vestanverðu, en eftir lýsta búferlaflutninga Egils Tómassonar varð Bakkasel fremsta byggða ból í dalnum og áningarstaður þeirra sem ferðuðust yfir Öxnadalsheiði.

 

Í vísitasíu Bægisár frá 22. júlí 1868 segir m.a.: Kirkjan á allt heimaland, Fagranes í Yxnadal, og eptir vísitazíu Steins biskups 1713, skógarpart hinum megin ár. Eptir máldaga Ólafs biskups Rögnvaldssonar á hún afrjett í Auxnadals frá Folaldareit og að grjótgarðinum, (grjótgörðum).

 

Landamerkjabréf fyrir Bægisárland var útbúið 23. maí 1885, en þar segir m.a. um afrétt jarðarinnar: Afrjettur í Öxnadal frá Folaldareit og að Grjótvörðum. En fyrir því að men hafa nú eigi lengi vitað, hvar ítak þetta liggur, hefur staðarpresturinn haft í notun þess, og það nú lengur enn um hundrað ár, mótmælalaust frían upprekstur fyrir allan geldpeninginn í Bakkaland á Öxnadalsheiði. Séra Arnljótur Ólafsson, oddviti Glæsibæjarhrepps ritaði undir landamerkjabréfið.

 

Þann 2. júní 1885, á manntalsþingi að Skriðu í Hörgárdal, lagði þáverandi eigandi Bakkajarðarinnar fram bann við brúkun á landi innan tilgreindra takmarka: „..ad utan gardur utan vid Sorlahol og úr honum beint til fjalls, ad austan ræður Öxnadalsá, en að vestan rædur Grjótá og Kallbaksá, j[ö]rdin Ytri Bægisá á svo nefndan Folaldareit innan tjedra takmarka“.

Landamerkjabréf fyrir Bakka var útbúið þann 20. maí 1886, en þar segir m.a.: Jörðin á frían upprekstur fyrir fje á Yxnadalsheiði austan við Grjótá.

Í afsali Bakka frá 7. nóvember 1886 segir að jörðinni fylgi hjáleigan Bakkasel.

Á manntalsþingi 1888 andmæltu eigendur Bakka landmerkjabréfi Hrauns að því er varðaði frían upprekstur jarðarinnar á ,,Almenning í Yxnadalsheiði“.

 

Eins og fyrr er greint frá er talið að landsvæði Bakkasels liggi að Silfrastaðaafrétt. Landamerkjabréf fyrir afréttarland Silfrastaða var útbúið 2. júní 1885, en því var þinglýst degi síðar: Um merki afréttarins segir m.a.:

Allt norður að Kaldbaksá, og þar þvert yfir, og sýnist að stefna þessi láti nærri, að merkin sjeu um Tjaldhól á flóanum og það til Vatnsgötu, er svonefnist á veginum fyrir norðan Grjótá til fjallseggja beggja megin.Þess er að geta, að engin á ítak innan þeirra merkja, sem ofanskrifuð landamerkjalýsing tilgreinir, nema sannað verði með löggildum máldaga fyrirnæstkomandi aprílmánaðarlok 1886.

Jóh. Þorkelsson skrifaði undir landamerkjabréfið í umboði M. R. F. Lárusdóttur ekkju.

Landamerkjabréf fyrir Silfrastaði í Akrahreppi var útbúið 31. mars 1890 og þinglýst 22. maí sama ár.  Falla merkin saman við merki afréttarins, en um merkin sem næst eru hinu umþrætta landsvæði Bakkasels segir:

,,  …Þaðan í Lúpá á Hörgárdalsheiði, norðanvert við Hörgárdalstungur. Ræður svo Lúpá og Víkingsá fram í botn á Víkingsdal. Þá yfir fjall í Vatnsgötu á Öxnadalsheiði, þar sem vötnum fyrst hallar vestur af heiðinni. Þaðan beina línu um Tjaldhól í Kaldbaksá, er ræður merkjum fram í botn á Kaldbaksdal, austan við Kinnar. Þá yfir fjall í Krókárdalsbotn, fyrir sunnan Austurgil....Einnig eiga nefndar jarðir, Miklibær og Víðivellir, hrossa og nauta uppreksturá Silfrastaða afrjett, og Stóru Akrar geldneyta upprekstur á afrjettina.“

Ólafur Briem ritaði undir bréfið í umboði Marenar Lárusdóttur, en það var samþykkt af Stefáni Sveinssyni eiganda Uppsala og Sveini Friðrikssyni ábúanda Ytrikota.  Bréfið var ekki áritað af eigendum jarða í Öxnadal.

 

Landamerkjabréf fyrir Bakkasel var útbúið 8. mars 1889 og var því þinglýst 27. maí sama ár.  Um merkin segir í bréfinu:  Að norðan Hjallendagil utan við Lurkastein og úr því til Yxnadalsár niður.  Að austan ræður Yxnadalsá. Að vestan ræður Grjótá og Kaldbaksdalsá landamerkjum. Þess ber að geta að jörðin Ytri-Bægisá á ítak á Yxnadalsheiði kallað Folaldareitur og jörðin Bakki frían upprekstur.

Stefán Jónasson og Jón Jónasson rituðu undir landamerkjabréfið, en það var samþykkt af J. Jónathanssyni vegna nágrannajarðarinnar Gils.

Nefndir eigendur Bakkasels mótmæltu fyrrnefndu landamerkjabréfi Silfrastaðaafréttar þann 10. maí 1889, en í bréfi þeirra segir m.a:

Hjer með mótmælum og neitum vjer undirskrifaðir eigendur Bakka og Bakkasels í Yxnadal landamerkjalýsingu þeirri sem rangri á móts við tjéða eign vora, er Jóhannes sál. Þorkelsson á Dýrfinnustöðum ljet þinglýsa á manntalsþingi að Stóru-Ökrum 3. júní 1885, í umboði frá M. R. F.Lárusdóttur fyrir eignarjörðu hennar Silfrastöðum með Yxnadalsheiði að Kaldbaksá og þar þvert yfir um svonefndan Tjaldhól, og lýsum vjer hjermeð eign vorri á landinu frá Grjótá að vestan austur fyrir Tjaldhól og þar þvert yfir[...]

Þann 27. maí 1889 var á manntalsþingi að Staðartungu í Skriðuhreppi þinglesnar landamerkjalýsingar níu jarða, og þar á meðal Bakkasels.

 

Samkvæmt gögnum var Bakkasel tíðum leigt til ábúðar, m.a. í lok 19. aldar og í upphafi 20. aldarinnar, en einnig gekk selið kaupum og sölum.  Samkvæmt þinglýsingabók Eyjafjarðarsýslu og öðrum gögnum afsalaði dánarbú Þorsteins Daníelssonar frá Skipalóni í Glæsibæjarhreppi helmingi jarðarinnar Bakka ásamt helmingi í hjáleigunni Bakkaseli og kirkjujörðinni Skjaldarstöðum þann 7. nóvember 1885 til Stefáns Jónssonar á Steinstöðum og hinn helminginn til Jóns Jónssonar bónda á Bakka, fyrir samtals 4.400 krónur.  Stefán afsalaði eignarhluta sínum í nefndum eignum 24. júní 1887, og þar með talið helmingi Bakkasels, til Sigurðar Jónssonar bónda á Steinstöðum fyrir 2.200 krónur.  Hinn 7. október 1911 afsöluðu erfingjar Sigurðar Jónssonar eignarhluta sínum í fyrrnefndum jarðeignum og þ. á m. í Bakkaseli, til Jóns Jónassonar á Flugmýri í Skagafirði fyrir 2.300 krónur.

Í heimildum segir frá því að hreppsnefnd Akrahrepps í Skagafirði hafi árið 1913 óskað eftir því við hreppsnefnd Öxnadalshrepps að fá almenning keyptan til eignar eða leigu, og að um merkin skyldi þá miða við landamerki Bakkasels og Gils ellegar að hrepparnir mynduðu félag um afréttinn.  Hreppsnefnd Öxnadalshrepps hafnaði beiðni Skagfirðinganna.  Í heimildum segir einnig frá því að þann 20. júní 1916 hafi hreppsnefnd Öxnadalshrepps gert samning við þáverandi ábúanda í Bakkaseli, Jónas bónda Jónsson, um leigu á afréttinum Almenningi.  Með samningi þessum tók Jón afréttinn á leigu fyrir það fardagaár fyrir 20 krónur, þó þannig að frá eftirgjaldinu skyldi dragast undirgift þess penings sem þeir menn er áttu frían upprekstur á afréttinn, en hann skyldi bera allan kostnað og lögleg skil á afréttinum.

 

Í fasteignamati frá 1916–1918 er Bakkaseli og búskaparháttum þar lýst þannig: Jörðin er talin 4,4 hundr. með 1½ kúgildi. […].. Tún snögglend, að mestu sljett. Stærð talin 1,9 ha. Töðufall 40 hesta. Engjar litlar og reitingslegar; gefa af sjer 50–60 hesta, af ljettingsheyi. Búfjárhagar góðir fyrir allar skepnur að sumrinu, víðlendir og kjarngóðir, en snjóþungir. Jörðinni fylgir dálítið afrjettarland. Torfrista og byggingarefni slæmt. Frá jörðinni hefur verið tekinn heiðarfláki (Öxnadalsheiði) og notaður sem afrjettur (af jarðareiganda?) en er þó innifalinn í mati jarðarinnar. Jörðin liggur inn í dalbotni langt frá verslunarstað, og allir aðdrættir mjög erfiðir. Á jörðinni má framfleyta 1 kú 30 kindum og 2 hrossum með 1–2 mönnum.

Samkvæmt heimildum, m.a. þinglýsingarbók, keypti Akrahreppur Bakkasel árið 1917.  Hreppurinn afsalaði ríkissjóði Bakkaseli, en einnig jörðinni Gili, þann 8. desember 1928. Í afsalinu segir um Bakkasel: Undanskilið sölunni er Öxnadalsheiði, vestan við vörslugirðingu þá, sem nú er þar, en hálf girðingin fylgir með í kaupinu, og annast kaupandi viðhalds þess hluta, ásamt viðhaldi á hliði að hálfu leiti.  Hefur Akrahreppur síðan átt þennan hluta Öxnadalsheiðar, en hann tilheyrir aftur á móti lögsögu Eyfirðinga.

Í ritunum Byggðir Eyjafjarðar frá 1973 og 1990 er nánar vikið að búskap í Bakkaseli, eftir að föst búseta hófst þar árið 1850. Segir m.a að selið hafi verið fremsta býlið í hreppnum [Öxnadalshreppi], og að húsakynnin hafi verið lítill torfbær.  Segir að vegna þessa hafi verið nokkrum erfiðleikum bundið að taka á móti ferðamönnum, einkum eftir að mánaðarlegar póstferðir hófust á milli Akureyrar og Staðar í Hrútafirði, og er nefnt að oft hafi ferðamenn verið með póstinum auk fylgdarliðs hans. – Því hafi bóndinn á Bakka, Sigurður Jónasson, dóttursonur fyrrnefnds Egils Tómassonar, og annar eigandi jarðarinnar, byggt framhús úr timbri árið 1904, ráðið þangað starfsfólk og setti þar upp greiðasölu. Hafi það verið fyrsti vísir að gistihúsrekstri í Bakkaseli, en að auk hafi Sigurður haft þar um 100 ær í kvíum og nokkurn heyskap utan túns, en hafi sjálfur haft búsetu á Bakka.  Fram kemur að árið 1929 hafi býlið verið flutt til norðurs, þangað sem núverandi byggingar standa.  Liggur fyrir að þessar byggingar eru syðst í landi jarðarinnar Gils, en samhliða fyrrnefndum gistahúsarekstri var þar um tíma rekin bensínstöð.

Í nefndum ritum segir að byggð hafi verið samfelld í Bakkaseli frá aldamótunum 1900 fram til 1960 þegar bærinn fór í eyði, að öðru leyti en því að bærinn hafi verið í eyði 1904–1906, 1908–1909 og 1945–1946.  Samkvæmt þinglýsingabók keypti Öxnadalhreppur Bakkasel af ríkissjóði árið 1967, samkvæmt heimild í lögum nr. 60/1963, en við söluna undaskyldi ríkissjóður m.a. vatns- og jarðhitaréttindi.  Í afsalinu er tekið fram að með Bakkaseli fylgi eyðibýlið Gil.

 

Stjórnarráð Íslands sendi öllum sýslumönnum landsins bréf, þann 29. desember 1919, en þar var þeim tilkynnt að vegna þingsályktunar um rétt ríkisins til vatnsorku í „almenningum“, frá 27. september s.á., bæri þeim að skila skýrslu við fyrsta tækifæri um svæði í sýslum þeirra, sem teldust vera „almenningar“ og um „afréttarlönd“ sem ekki sannanlega hefðu tilheyrt eða tilheyri nokkru lögbýli.  Í svarbréfi Júlíusar Havsteen, sýslumanns í Eyjafjarðarsýslu, dagsettu 27. september 1920, segir m.a. að hann hafi aflað umsagna hreppstjóra og borið svör þeirra saman við landamerkjabók.  Verður ráðið að til grundvallar svarbréfi sýslumanns hafi m.a. verið bréf Stefáns Bergssonar, bónda á Þverá og hreppstjóra í Öxnadalshreppi, sem dagsett er 25. febrúar 1920, en þar segir m.a.:

„Hér í hreppi er einn afréttur sem nefnist almenningur, þar sem ýmsir jarðar umráðendur telja jörðunum fríann uppregstur, en sem sveitarstjórnin hefir nú undir umsjón. Afréttur þessi liggur fram af byggðinni í Öxnadal, eru því upptök Öxnadalsár í almenningsbotni. Áin er vatnslítil í afréttinni og engir teljandi fossar þar. ... Til ath. Hygg að allar afréttir fram af Öxnad. hafi áður fyrr verið almenningar, samanber máldaga fyrir Bægisárkyrkju.“

 

Vegna fyrirspurnar sendi sýslumaðurinn á Akureyri frá sér upplýsingar um afrétti nokkurra hreppa í Eyjafjarðarsýslu þann 1. ágúst 1979.  Er þar m.a. lýst Vaskárdal og Almenningi í Fram-Öxnadal, en um Öxnadalsafrétt og sýslumörk á Öxnadalsheiði segir: Austurmörk eru við núverandi girðingu Öxnadals- og Akra-hreppa á norðausturbrún heiðarinnar, og þaðan á fjall upp sitt hvoru megin. Önnur mörk eru hin sömu og sýslumörkin, það er Grjótá af Grjótárdal og Kalbaksá af Kalbaksdal.Tilheira þessir dalir hvor um sig, hálfir afréttinni. Þeir eru ílla grónir, og Grjótárdalur að mestu gróðurlaus einkum fremri hluti dalsins. Sjálf er heiðin mjög votlend, eins og örnefnið, Flóinn, bendir til. Flóinn er vel gróinn, enda heyjað hér þegar Bakkaselsbændur höfðu beitarhús á heiðinni. Í hlíðum ofar Flóans taka við þurrir skriðuhryggir, sæmilega grónir neðantil en gróðursnauðir er til fjallanna dregur. Ítala 300 fjár fullorðið 12 hross. Afrétturinn er talin eign Akrahrepps síðan Jón Jónsson bóndi á Flugumýri seldi ríkissjóði jörðina Bakkasel 8/12 1928. Tók hann þá afrétt Bakkasels á Öxnadalsheiði undan jörðinni og seldi Akrahreppi. Telja margir slíka sölu lögleisu, vegna ítaka jarða, og sýslumarka. Þar eiga þessar jarðir ítök: Ytri-Bægisá í Glæsibæjarhr. fríjan upprekstur fyrir tryppi, kallað í Folaldareit. Bakki fríjan upprekstur sjá landam.l. frá 8/3 1889. Hraun fríjan upprekstur á almenning austan Grjótár á Öxnadalsheiði og grasatekju án borgunar. (landam.l.) Auðnir sjá landam.l. frá 11 maí 1888. Skjaldastaðir og Hraunshöfði ráku á Öxndalsheiði áður fir. Jarðabók Á.M. talar um fríjan upprekstur jarðanna á Almenning. Vafalaust átt við Almenning á Öxnadalsheiði. Telja verður rétt að hafa þær jarðir með. Um Skjaldastaði stendur í úttektarbók frá 1916, jörðin er talin eiga fríjan upprekstur á áfrétt.

Þann 29. nóvember 1985 svaraði sýslumaðurinn í Skagafirði fyrirspurn frá nefnd þeirri er átti að gera drög að frumvarpi að lögum um eignarrétt að almenningum og afréttum. Með svarbréfi sýslumannsins fylgdi skjal, dagsett 10. nóvember 1985, sem hefur að geyma lýsingu á afréttarmörkum Silfrastaðaafréttar.  Segir þar m.a.: [Afréttarmörk] Silfrastaðaafrétt (5754). Austurmörk á Öxnadalsheiði – Girðing milli Kaldbakshnjúks og Heiðarfjalls – þessi mörk eru austan sýslumarka en Skagfirðingar áttu Bakkasel áður fyrr og við sölu halda þeir eftir landi.

Í fyrrnefndu riti Byggðum Eyjafjarðar frá 1990 segir um Bakkasel: Hluti af landi Bakkasels á Öxnadalsheiði, vestan fjárgirðingar, er talin eign Akrahrepps í Skagafirði. Á heiðinni norðan vegar er Sesseljubúð, skáli Slysavarnarfélags Íslands, reistur 1967, en sunnan vegar, á flóanum og í hlíðum Kaldbakshnjúks, eru endurvarpsspeglar Landssímans. Bakkasel er í eigu Öxnadalshrepps.

Í yfirlýsingu um landamerki frá 21. nóvember 2008 millum sveitarfélaganna Hörgárbyggðar, nú Hörgársveitar, Akrahrepps og eiganda jarðanna Egilsár, Flatatungu og Merkigils í Akrahreppi segir að landmerki milli nefndra jarða, en einnig á Silfrastaðaafrétt, Bakkaseli og á Almenningi ráðist af vatnaskilum þar sem lönd þeirra liggja saman og þar á meðal á fjallinu milli Seldals og nefndra jarða.

 

7.  Í úrskurði óbyggðanefndar, niðurstöðukafla, er vísað til framangreindra heimilda að því er varðar sögu, afmörkun, ráðstöfun á eignarrétti og nýtingu á hinu umþrætta landsvæði Bakkasels í Fram-Öxnadal, á Öxnadalsheiði, Grjótárdal og á og við Heiðarfjall.  Áréttað er að hið umþrætta landsvæði Bakkasels sé nú fyrst og fremst nýtt sem beitiland fyrir sauðfé, en að málsaðila greini á um hvort að það falli innan marka jarðar.  Er í niðurstöðukafla úrskurðarins staðhæft að Bakkasels hafi fyrst verið getið í heimildum frá 19. öld og sagt að þar hafi byggð hafist árið 1850 og staðið nær samfellt til ársins 1960.  Í úrskurðinum er nánar fjallað um hvað ráðið verði af heimildum um afmörkun Bakkasels til vesturs, austurs og norðurs.  Er þar um einkum litið til áðurrakins landamerkjabréfs Bakkasels frá 1889, en að auki er litið til gagna um merki aðliggjandi landasvæða.  Þá er í úrskurðinum sérstaklega vísað til fyrrnefndra úrskurða nefndarinnar í málum nr. 3/2008, 2/2009 og 3/2009.  Segir um þetta nánar í úrskurðinum:

Þar er til austurs óumdeilt eignarland Gils og til vesturs er ágreiningssvæði í máli nr. 2/2009 vegna Silfrastaðaafréttar. Til suðurs er að vestanverðu sá hluti Silfrastaðaafréttar sem fjallað var um í máli nr. 2/2008 hjá óbyggðanefnd og að austanverðu er sá hluti Bakkasels sem kom til umfjöllunar í máli nr. 3/2008 á svæði 7A. Umræddur hluti Silfrastaðaafréttar var úrskurðaður þjóðlenda en niðurstöðu um þann hluta Bakkasels sem til umfjöllunar var á svæði 7 suður má skipta í tvennt. Nyrst, eða næst þeim hluta Bakkasels sem hér er til umfjöllunar, er eignarland en þjóðlenda og afrétt þegar sunnar dregur.

Að því er varðar framangreint eignarland Bakkasels ber þess að geta að upphafleg þjóðlendukrafa íslenska ríkisins í máli nr. 3/2008 náði ekki til þess landsvæðis en var sett fram síðar. Viðbótarkröfunni var á sínum tíma hafnað, með rökum sem sneru að lögformlegri meðferð mála. Eignarréttarleg staða þess hefur því ekki komið til efnislegrar umfjöllunar hjá óbyggðanefnd.

Landamerkjabréf Bakkasels er dagsett 28. mars 1889 og því var þinglýst 27. maí sama ár. Þar er heildarmerkjum lýst svo: „Að norðan Hjallendagil utan við Lurkastein og úr því til Yxnadalsár niður. Að austan ræður Yxnadalsá. Að vestan ræður Grjótá og Kaldbaksdalsá landamerkjum.“ Landamerkjabréf jarðarinnar Gils, sem liggur norðaustan og austan við umfjöllunarsvæði vegna Bakkasels, er frá árinu 1883 og lýsing þess er í samræmi við framangreint. Bréf Bakkasels og Gils bera gagnkvæmar áritanir. Til norðvesturs og vesturs af Bakkaseli er ágreiningssvæði vegna Silfrastaðaafréttar, sbr. mál nr. 2/2009. Austurmerkjum er þannig lýst í landamerkjabréfum Silfrastaðaafréttar, því fyrra frá 1885 og seinna frá 1890, að þau liggi „um Tjaldhól í Kaldbaksá“. Fyrra landamerkjabréfinu var mótmælt af hálfu „undirskrifaðra eigenda Bakka og Bakkasels“ árið 1889 og því haldið fram að landið væri „frá Grjótá að vestan austur yfir Tjaldhól og þar þvert yfir“. Þá lýsingu er að finna í landamerkjabréfi Bakkasels. Í máli því sem hér er til úrlausnar er ekki ágreiningur milli krefjenda beins eignarréttar að annars vegar Bakkaseli og hins vegar Silfrastaðaafrétt um þessa afmörkun. Báðir framangreindir gagnaðilar íslenska ríkisins afmarka kröfusvæði sín í samræmi við lýsingu í landamerkjabréfi Bakkasels. Vesturmörk Bakkasels eru þannig miðuð við Grjótá án þess að tiltekið sé hversu langt til norðurs henni skuli fylgt. Þrátt fyrir að lýsing í landamerkjabréfi Bakkasels sé að þessu leyti ónákvæm telur óbyggðanefnd, sé tekið mið af staðháttum og aðliggjandi landsvæðum, að þjóðlendukröfusvæði það sem hér er til umfjöllunar falli innan lýsingar í landamerkjabréfi Bakkasels. Landamerkjabréf Bakkasels var gert í kjölfar þess að landamerkjalög tóku gildi 1882, þinglesið og fært í landamerkjabók. Um suðurmerki Bakkasels er fjallað ítarlega í úrskurði óbyggðanefndar í máli nr. 3/2008, á svæði 7A. Að því er varðar þann hluta Bakkasels sem hér er til umfjöllunar, þ.e. á svæði 7B, telur óbyggðanefnd í ljós leitt að landamerkjabréf Bakkasels lýsi merkjum í það minnsta suður að mörkum svæða 7A og 7B, nánar tiltekið Heiðará og Öxnadalsá.“

Í niðurstöðukaflanum er að ofangreindu sögðu tekið til skoðunar hver sé eignarréttarleg staða lands innan fyrrgreindra merkja, þ.e. þess hluta Bakkasels sem til umfjöllunar er í málinu, en það áréttað að í máli nefndarinnar nr. 3/2008, svæði 7A, hafi verið til umfjöllunar landsvæði við suðurhluta Bakkasels þ.e. sunnan upphaflegrar kröfulínu ríkisins, sem fór frá Almenningsfjalli og um línu sunnan við mynni Almenning/Seldals og vestur í Kaldbakshnjúk nyrst í Seldalsfjalli í um 800 m hæð og þaðan í Kaldbaksá í samnefndum dal á Öxnadalsheiði.

Í úrskurðinum er vikið að áðurnefndum heimildum um landsvæðið.  Er þannig vísað til áðurrakinna máldaga og vísitasía frá árunum 1394, 1461 og 1585, en einnig frásögn Jarðabókarinnar frá 1712 um afréttarland Bakka á Öxnadalsheiði millum Heiðarfjalls og Seldalsfjalls.  Einnig er vikið að þeim deilum sem urðu á meðal bænda um réttindi Bakkaselsbænda á 19. Öldinni.  Þá er bent á efni landamerkjabréfa fyrir Silfrastaðaafrétt frá 1885 og fyrir Bakkasel frá 1889.  Er komist að þeirri niðurstöðu að allar þessar heimildir varði hið umþrætta landsvæði, en til viðbótar er bent á að áðurrakið vottorð sexmenninga frá 1560 um jarðaskipti Bakkajarðarinnar sé elsta heimildin sem beinlínis taki til þess.

Í úrskurði óbyggðanefndar er þessu næst vikið að þýðingu landamerkjabréfa við mat á sönnun um eignarhald á landi.  Í því sambandi er bent á umfjöllun Hæstaréttar, sbr. mál réttarins nr. 48/2004, en einnig til umfjöllunar um það efni, …í Almennum niðurstöðum óbyggðanefndar.  Í beinu framhaldi af þessu er í úrskurðinum vísað til niðurstöðu nefndarinnar um eignarréttarlega stöðu þess landsvæðis sem úrskurðað var um í fyrrnefndu máli nr. 3/2008, þar sem segir: Fyrirliggjandi heimildir benda til þess að það hafi fyrst verið um miðja 19. öld að farið var að nýta svæðið til annars en beitar, selstöðu og e.t.v. annarra takmarkaðra nota. Þær benda þó ekki til þess að um hafi verið að ræða samnotaafrétt heldur verður ráðið af þeim, einkum frásögn Jarðabókar Árna Magnússonar og Páls Vídalíns frá 1712, að Bakka hafi þar tilheyrt meiri réttindi á svæðinu en öðrum jörðum í hreppnum. Óbyggðanefnd telur því að um sé að ræða afrétt í flokknum afréttir einstakra jarða eða stofnana, samanber umfjöllun um afrétti í kafla 4.4 í Almennum niðurstöðum óbyggðanefndar (í viðauka). Hvort í því hafi falist bein eða óbein eignarréttindi er atriði sem þarfnast nánari skoðunar.

Af Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalíns frá 1712 má ráða að það landsvæði sem hér er deilt um hafi verið landfræðilega aðskilið frá Bakka. Svæðisins er þar getið með sérstökum hætti og nefnt „afrjettur“. Einnig er getið um selstöðu þar sem sé „ei í manna minni brúkuð“. Engin gögn liggja fyrir um að svæðið hafi verið nýtt til annars en sumarbeitar, selstöðu og e.t.v. annarra takmarkaðra nota. Loks er til þess að líta að svæðið er að miklum hluta hálent og fjarri byggð. Óbyggðanefnd telur framangreint benda til þess að svæðið sem deilt er um hafi verið afréttur Bakka í þeim skilningi að eigendur jarðarinnar hafi átt þar óbein eignarréttindi fremur en beinan eignarrétt.

Að ofangreindu sögðu er það niðurstaða óbyggðanefndar að sömu atriði eigi við um hið umþrætta landsvæði við norður og vesturmörk Bakkaselslands og að jarðaskiptabréfið frá 1560 styðji í raun að því leyti frásögn Jarðabókarinnar frá 1712.

Að því er varðar frásögn Landnámu telur óbyggðanefnd að ekki verði ráðið af henni hversu langt upp til fjalla og inn til landsins landnám á hinu umþrætta svæði náði og verði því engar afdráttarlausar ályktanir af þeim dregnar. Nefndin bendir á að sé tekið mið af staðháttum og fjarlægðum við túlkun landnámslýsinga sé þó líklegt að nyrsti og láglendasti hluti Fram Öxnadals hafi verið numinn en að vafi þar um hljóti að vaxa eftir því sem sunnar dragi og landið hækkar. Ekkert liggi hins vegar fyrir um afmörkun eða yfirfærslu þeirra beinu eignarréttinda sem þar kunni að hafa verið stofnað til. Í því sambandi telur nefndin að líta beri til þess sönnunarmats sem lagt hafi verið til grundvallar um afrétti einstakra jarða og/eða stofnana, en það mat styðjist við fjölda dóma í sambærilegum málum.  Er í því sambandi vísað til hinnar almennu niðurstöðu nefndarinnar í viðauka með úrskurðinum.  Þá bendir nefndin á að á þeim landsvæðum sem liggi nærri hinu umþrætta svæði séu bæði eignarlönd og þjóðlendur, sé litið heildstætt á niðurstöður í fyrrnefndum málum nefndarinnar nr. 2, 3 og 4/2008.

Í úrskurði óbyggðanefndar er þessu næst fjallað um hvort stofnast hafi til beins eignarréttar á hinu umþrætta svæði Bakkasels fyrir hefð. Vísað er til áðurrakinna heimilda um að byggð hafi hafist í Bakkaseli árið 1850 og henni lokið árið 1960. Bent er á að byggðin hafi verið nær samfelld, a.m.k. frá aldamótunum 1900.  Er áréttað að fyrst hafi byggðin verið skammt sunnan Nautár, þ.e. nokkru norðan við þá línu sem upphaflegu hafi verið dregin af íslenska ríkinu í máli nr. 3/2008.  Áréttað er að bærinn hafi á árinu 1929 verið fluttur enn norðar.  Í úrskurðinum er vikið að áðurröktum heimildum um búskaparhætti í Bakkseli, en einnig gistihúsarekstri á árunum 1904 og 1916-1918, en að því sögðu er afstaða tekin til álitaefnisins, en því til viðbótar eru lokaorð.  Segir um þetta nánar í úrskurðinum: „…er til þess að líta að frá gildistöku hefðarlaga nr. 46/1905 virðist búskapur í Bakkaseli hafa verið nánast enginn og þar aðeins verið rekin greiðasala.  Árið 1929 var bærinn síðan færður í Gilsland.  Fyrir utan þá óljósu notkun sem fólst í umræddri ferðaþjónustu hefur ekki verið sýnt fram á samfellda beitingu eignarráða á kröfusvæðinu að því marki að byggja mætti eignarhefð á henni.  Samkvæmt öllu því sem að framan er rakið hefur ekki verið sýnt fram á að skilyrði laga nr. 46/1905 um eignarhefð séu uppfyllt hvað ágreiningssvæðið varðar.

Að öllu framangreindu virtu hefur ekki verið sýnt fram á að kröfusvæði Bakkasels sé eignarland, hvorki fyrir nám, löggerninga né með öðrum hætti. Eins og notkun landsins hefur verið háttað hefur heldur ekki verið sýnt fram á að eignarhefð hafi verið unnin á því. Þá leiðir rannsókn óbyggðanefndar einnig til þeirrar niðurstöðu að þar sé þjóðlenda. Af fyrirliggjandi gögnum verður hins vegar ráðið að landsvæðið sé í afréttareign Hörgárbyggðar og Akrahrepps. Þá liggja fyrir í málinu samþykktir og arðskrá Veiðifélags Hörgár þar sem Bakkasel er meðal aðila.

Það er því niðurstaða óbyggðanefndar að það landsvæði sem hér hefur verið fjallað um,... þ.e. Heiðarfjall innan afmörkunar í landamerkjabréfi Bakkasels, sé þjóðlendu í skilningi 1. gr., sbr. einnig a-lið 7. gr. laga nr. 58/1998… ...Sama landsvæði er í afréttareign Hörgárbyggðar og Akrahrepps, sbr. 2. mgr. 5. gr. og c-lið 7. gr. sömu laga, og nýtur veiðiréttar í Öxnadalsá samkvæmt II. kafla laga um lax- og silungsveiði, nr. 61/2006.

 

II.

Málsástæður og lagarök stefnenda.

Aðalkröfu sína byggja stefnendur á því að hið umþrætta landsvæði Bakkasels, eins og því er lýst hér að framan, sé háð eignarrétti eða sé eign þeirra, sem njóti verndar 72. gr. stjórnarskrár lýðveldisins Íslands nr. 33, 1944, sbr. 10. gr. stjórnskipunarlaga nr. 97, 1995 og 1. gr. samningsviðauka nr. 1 við Mannréttindasáttmála Evrópu (MSE) sem lögfestur hafi verið með lögum nr. 62, 1994.  Er á því byggt að samkvæmt meginreglu stjórnskipunarréttar að eignarrétturinn sé friðhelgur

Aðalkröfuna styðja stefnendur jafnframt neðangreindum rökum:

Í fyrsta lagi byggja þeir á því að það landsvæði sem afmarkað er í stefnu hafi frá öndverðu verið numið og hafi sá eignarréttur ekki fallið niður síðan og því sé hið umdeilda land háð eignarrétti þeirra.  Þessu til stuðnings vísa þeir til skýrra lýsingar í Landnámu og benda á að oft hafi Landnáma verið túlkuð þannig að hún styðji við beinan eignarrétt, t.d. í dómum Hæstaréttar Íslands í málum nr. 1960:726 og 1994:2228, en sömu niðurstöðu sé að finna í almennum niðurstöðum óbyggðanefndar í fyrri úrskurðum.

Í öðru lagi byggja stefnendur á þeirri meginreglu íslensks réttar að jörð með þinglýstum landamerkjum sé eignarland og að sá sem haldi öðru fram hafi sönnunarbyrði fyrir því.  Þeir byggja einnig á því að hið umþrætta land hafi frá landnámi verið undirorpið beinum eignarrétti, enda fari landnámsheimildir ekki í bága við hið þinglýsta landamerkjabréf Bakkasels frá árinu 1889 og auk þess sé ljóst að við landnám hafi land verið betur gróið en nú er og m.a. skógi vaxið.

Stefnendur byggja á því að með landamerkjalögum nr. 5,1882 og 41,1919 hafi það verið ætlan löggjafans að framkvæmdavaldið hefði frumkvæði af því að gengið yrði frá landamerkjum jarðeigna, þau skráð og leyst úr ágreiningi um þau ef þau væri fyrir hendi.  Með vísan til þess byggja stefnendur á því landamerkjabréf Bakkasels sé landsvæði sem sé háð beinum eignarétti.  Þeir vísa til þess að bréfið byggi á eldri heimildum og aðrar heimildir gangi ekki gegn því, en þar um vísa þeir máli sínu til stuðnings til dóms Hæstaréttar Íslands í máli nr. 48/2004 þar sem talið hafi verið að það skipti máli hvort land teldist innan upphaflegra landnáma og hvort farið hefði verið með landið sem eignarland samkvæmt elstu heimildum, sbr. einnig dóm réttarins nr. 47/2004.  Þá byggja þeir á því að þegar jörð sé lögð til afréttar sé um eignarland að ræða, sbr. dóm Hæstaréttar frá 1971, bls. 1137.

Í þriðja lagi byggja stefnendur á því að þeir hafi farið með ráðstöfun á öllum þeim heimildum/réttindum sem fylgja þeirri eign sem umrætt landsvæði er, en þar á meðal sé beitarréttur, líkt og fjallað hafi verið um í úrskurði óbyggðanefndar.  Þeir hafi og greitt skatta og önnur lögboðin gjöld af öllu landinu.

Stefnendur vísa til þess að eignarréttur þeirra hafi verið virtur af öllum frá ómunatíð, þar á meðal af stefnda, íslenska ríkinu, sem m.a. hafi lýst sér í því að eigendur hafi getað bannað öðrum not eignarinnar.  Eignarréttur þeirra hafi auk þess verið virtur í öllum viðskiptum, en af þeim sökum sé eignarhald þeirra einnig byggt á viðskiptavenju, enda hafi ætíð verið litið svo á að um sjálfstæða jörð væri að ræða sem væri undirorpin beinum eignarétti.

Í fjórða lagi byggjar stefnendur á því að venjuréttur og hefðarreglur leiði til þeirrar niðurstöðu að umrætt landsvæði sé undirorpið eignarrétti í skilningi fyrrnefndrar 72. gr. stjórnarskrárinnar og ákvæða Mannréttindasáttmála Evrópu, en fullur hefðartími sé liðinn frá því þeir tóku að nytja landið.  Öll afnot og nytjar landsins séu háðar leyfi landeigenda, enda hafi enginn notað landið með nokkrum hætti nema eigendur þess.  Sjónarmiði óbyggðanefndar þess efnis að flokka hefð með lögum sem frumstofn eignarréttar hafi ekki verið breytt af Hæstarétti.  Um þetta vísa þeir nánar til dóma Hæstaréttar, m.a. frá árinu 1997, bls. 2792, og frá árinu 1939, bls. 28, þar sem eignarhefð hafi verið viðurkennd.  Enn fremur vísar þeir til dóms Mannréttindadómstóls Evrópu (MDE) frá 9. desember 1994, series A 301 – A, og skrifa fræðimanna um eignarhefð og venjurétt.

Í fimmta lagi vísa stefnendur til þess að við mat á því hvort umrætt landsvæði sé eign/eignarréttur í skilningi 72. gr. stjórnarskrárinnar beri að líta til þeirra sjónarmiða sem lögð hafi verið til grundvallar af Mannréttindadómstóli Evrópu.  Benda þeir á að hugtakið eign í skilningi 1. gr. samningsviðauka nr. 1 við Mannréttindasáttmálann hafi verið túlkað af dómstólum á þá leið að það hafi sjálfstæða merkingu.  Með sjálfstæðri merkingu sé átt við mat á því hvort í tilteknu máli sé um að ræða eign sem njóti verndar áðurnefndrar 1. gr. og þurfi að kanna hvort svo sé samkvæmt innanlandsrétti þess ríkis sem í hlut eigi.  Skortur á slíkri vernd í landsrétti ráði hins vegar ekki alltaf úrslitum um hvort um eign sé að ræða í skilningi nefndrar 1. gr.  Benda þeir á að um eign í skilningi ákvæðisins geti verið að ræða þótt dómstólar aðildarríkis hafi ekki talið svo vera samkvæmt innanlandsrétti.  Þá byggja þeir einnig á þeim sjónarmiðum sem Mannréttindadómstóllinn hafi lagt til grundvallar um lögmætar væntingar einstaklinga eða lögaðila til að njóta eigna sinna, sbr. 1. gr. samningsviðauka nr. 1 við Mannréttindasáttmála Evrópu, en þau séu byggð á sanngjörnu og réttlætanlegu trausti á réttargerningi, sem sé tengdur við eignarréttindi og hafi áreiðanlegan lagagrundvöll.

Stefnendur benda á að verði ekki fallist á að þær eignarheimildir sem þeir hafi teflt fram í málinu séu fullnægjandi, sé verið að mismuna eigendum jarða með því að gera aðrar kröfur til þeirra um sönnun en annarra eigenda lands hér á landi.  Slík íþyngjandi sönnunarbyrði jafngildi bótalausri sviptingu eignarréttar.

Með vísan til alls þessa telja stefnendur að óbyggðanefnd hafi ranglega metið sönnunargögn málsins og ekki beitt lögum um réttarágreining með réttum hætti.  Með úrskurði sínum hafi nefndin auk þess brotið verndaðan rétt þeirra samkvæmt 1. gr. samningsviðauka nr. 1, sbr. 14. gr. Mannréttindasáttmála Evrópu.  Beri því að ógilda úrskurðinn.

Stefnendur byggja á því að þeir hafi sannað með málatilbúnaði sínum beinan eignarrétt sinn að umræddu landi, en íslenska ríkið hafi ekki sýnt fram á að það hafi með réttum lögum í samræmi við stjórnarskrána eignast landið.  Þvert á móti styðji öll gögn málsins eignartilkall þeirra.

Stefnendur gera í málarekstri sínum og málflutningi auk ofangreindra málsástæðna ýmsar athugasemdir við úrskurð óbyggðanefndar og þar með röksemdir stefnda.  Falla þær í meginatriðum saman við áðurraktar málsástæður og lagarök þeirra.  Telja stefnendur m.a. að leggja beri sönnunarbyrðina á stefnda, enda hafi land Bakkasels aldrei verið eigendalaust, sbr. fyrrnefndar heimildir, og árétta að miða eigi við hin skýru þinglýstu merki, enda skipti ekki máli að selið hafi ekki verið aðliggjandi jörðinni Bakka, en aðrir hafir haft þar ítök, sem bendi til eignarlands.

Stefnendur árétta jafnframt gildi hefðar og vísa þar um til hefðalaga frá 1905.  Þeir benda á að landið hafi ekki eingöngu verið nýtt til beitar, en m.a. hafi þar verið rekin greiðasala fyrir ferðafólk.  Þá hafi landið gengið kaupum og sölum í gegnum tíðina og hafi stefndi, íslenska ríkið, m.a. komið þar við sögu.  Þeir byggja og á því að þessir kaupgerningar hafi falið í sér viðurkenningu á eignarrétti innan þinglýstra merkja, sbr. dóm Hæstaréttar Íslands í máli nr. 496:2005.  Að auki byggja þeir á því að málatilbúnaður stefnda sé í andstöðu við tilgang löggjafans, sbr. að því leyti 1. gr. laga nr. 58, 1998 um þjóðlendur og ákvörðun marka eignarlanda, þjóðlendna og afrétta og jafnræðisreglu stjórnarskrárinnar.

Um lagarök vísa stefnendur til stjórnarskrár lýðveldisins Íslands nr. 33, 1944 með síðari breytingum, sérstaklega 72. gr. um friðhelgi eignarréttar og jafnræðisreglu 65. gr.  Ennfremur vísa þeir til réttarreglna um stofnun eignarréttar, hefðar, réttarvenju og tómlætis, en að auki til þjóðlendulaga, landamerkjalaga, stjórnsýslulaga, réttlátrar málsmeðferðar og jafnræðis borgaranna.  Þá vísa þeir til Mannréttindasáttmála Evrópu og viðauka hans og til laga nr. 91, 1991 um meðferð einkamála, að því er varðar varnarþing og málskostnað.

 

Málsástæður og lagarök stefnda, íslenska ríkisins.

Af hálfu stefnda er á því byggt að hið umþrætta landsvæði sé svæði utan eignarlanda og teljist því vera þjóðlenda í samræmi við úrskurð óbyggðanefndar, sbr. ákvæði 1. gr. og 2. gr. laga nr. 58, 1998.  Byggir stefndi á að fullljóst sé af heimildum að landsvæðið hafi aldrei verið undirorpið beinum eignarrétti og að nýting þess hafi ekki verið með þeim hætti.  Að mati stefnda hvílir sönnunarbyrðin ótvírætt á stefnendum, að sýna fram á tilvist eignarréttar að landsvæðinu eða einstökum hlutum þess.

Stefndi bendir á að óbyggðanefnd byggi úrskurð sinn í málinu á umfangsmikilli upplýsingaöflun og rannsóknum.  Sé niðurstaða nefndarinnar byggð á kerfisbundinni rannsókn á fjölda gagna, sem fram hafi komið við gagnaöflun nefndarinnar eða verið lögð fram af málsaðilum.  Að auki hafi nefndin byggt á skýrslum, sem gefnar hafi verið við meðferð málsins fyrir nefndinni.  Hafi það verið niðurstaða óbyggðanefndar, að við gildistöku þjóðlendulaga nr. 58, 1998 hafi landsvæði það sem um sé deilt í málinu talist til afréttar, sbr. þá eignarréttarlegu flokkun lands sem almennt hafi verið miðað við fram til þess tíma.  Stefndi gerir niðurstöður nefndarinnar að sínum til stuðnings sýknukröfu, auk þeirra málsástæðna sem hér á eftir verða raktar.

Stefndi byggir á því, að af frásögn Landnámu verði ekki ráðið hversu langt upp til fjalla landnám náði á hinu umþrætta svæði og verði því engar afdráttarlausar ályktanir dregnar af þeim.  Sé hins vegar tekið mið af staðháttum og fjarlægðum við túlkun landnámslýsinga kunni hluti þess lands, sem um sé deilt, að hafa verið numið.  Ekkert liggi hins vegar fyrir um afmörkun eða yfirfærslu þeirra beinu eignarréttinda, sem þar kunni að hafa verið stofnað til og engar heimildir séu um að þar hafi verið byggð.  Þannig hafi hinn beini eignarréttur, sem kunni að hafa stofnast í öndverðu fallið niður og landsvæðið í kjölfar þess verið tekið til takmarkaðra annarra nota.  Í þessu sambandi bendir stefndi á, að á landsvæðum sem liggi nálægt hinu umþrætta landsvæði séu bæði eignarlönd og þjóðlendur.

Af hálfu stefnda er á því byggt, að hið umdeilda svæði sé utan eignarlanda, enda bendi heimildir til þess að það hafi ekki haft stöðu jarðar.  Þannig hafi Bakkasels fyrst sérstaklega verið getið í heimildum frá 19. öld, en byggð hafi hafist þar fyrst um árið 1850.  Elsta heimildin um hið umþrætta svæði sé jarðabréf frá árinu 1560, en í Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalíns frá árinu 1712 sé fjallað um afréttarland, sem sagt sé að tilheyri Bakka og nái yfir landsvæði beggja vegna dalsins, sem skilji að Heiðarfjall og Seldalsfjall.  Stefndi bendir á að þessi ætluðu réttindi Bakka til landsvæðisins hafi verið umdeild líkt og komið hafi fram þegar lögfestur hafi verið lesnar upp á manntalsþingum á Skriðu í Hörgárdal á árunum 1840 til 1842, en þeim hafi þá verið mótmælt líkt og fram komi í úrskurði óbyggðanefndar.

Stefndi áréttar að búseta hafi fyrst hafist í Bakkaseli um miðja 19. öldina, en engar heimildir séu til um að það hafi verið byggt fyrir þann tíma.  Þá hafi hinn 8. mars 1889, í kjölfar setningar laga um landamerki nr. 5, 1982, verið gert sérstakt landamerkjabréf fyrir svæðið og hafi því verið þinglýst 27. maí sama ár, en að áður hafi verið þinglýst landamerkjabréf fyrir Silfrastaðaafrétt árið 1885, en augljós ágreiningur hafi komið fram um landamerki þar í millum.

Á því er byggt af hálfu stefnda, að þótt landamerkjabréf hafi verið gert fyrir svæðið beri við mat á gildi slíkra bréfa að gæta að því, að landamerkjabréf feli fyrst og fremst í sér sönnun um mörk milli eigna, en í því felist á engan hátt að allt land innan merkja skuli vera óskorað eignarland.  Og þrátt fyrir að landamerkjabréfi sé þinglýst þá takmarkist gildi þinglýsingar af því að ekki sé unnt að þinglýsa meiri rétti en viðkomandi á.  Og með því að gera landamerkjabréf hafi menn ekki getað einhliða aukið við land sitt eða annan rétt, sbr. m.a. niðurstöðu Hæstaréttar í máli nr. 48/2004.  Stefndi bendir enn fremur á að það skipti almennt máli hvort um sé að ræða jörð í eignaréttarlegum skilningi eða annað landsvæði.  Þekkt sé að landamerkjabréf hafi ekki eingöngu verið gerð fyrir jarðir, heldur einnig önnur svæði, svo sem afréttarsvæði, sem ekki tengist sérstaklega tiltekinni jörð. Almennt feli landamerkjabréf fyrir jörð þá í sér ríkari sönnun fyrir því að um eignarland sé að ræða, þó með hliðsjón af eldri heimildum, enda verði við slíkt mat að meta gildi hvers landamerkjabréfs sérstaklega. Loks bendir stefndi á að við mat á gildi landamerkjalýsingar hins umþrætta svæðis verði að horfa til þess, að aðeins til austurs sé ágreiningslaust eignarland, en til norðurs, vesturs og suðurs verði ekki séð að landamerkjaskráin hafi verið samþykkt af umráðamönnum aðliggjandi landsvæða til vesturs, þ.e. Silfrastaðaafréttar, og til norðurs, þ.e. Möðruvallaafréttar.

Stefndi byggir á því að umrætt landsvæði hafi ekki verið numið í öndverðu.  Hvorki Landnáma né aðrar heimildir sýni fram á slíkt nám, en í því sambandi verði að horfa til staðhátta og gróðurfars, en þau atriði styðji ekki að landið hafi verið numið.  Landsvæðið sé hálent og lítt gróið, en landið hækki ört þar til komið sé í um 1200 m hæð á toppi Heiðarfjalls. Bendir stefndi á að þetta sé til samræmis við þá reglu, sem ráðin verði af dómafordæmum Hæstaréttar, að sé deilt um upphaflegt nám lands, verði aðeins stuðst við glöggar landfræðilegar heimildir, en heimildarskortur leiði til þess, að álitið verði ósannað, að heiðarlönd hafi verið numin í öndverðu, sbr. m.a. til hliðsjónar dóma Hæstaréttar í málum nr. 66/1996 (Auðkúluheiði) og nr. 67/1996 (Eyvindarstaðaheiði).  Hvíli sönnunarbyrðin um slíka eignarréttarstofnun á þeim sem haldi henni fram.

Verði á hinn bóginn talið að landsvæðið hafi verið numið í öndverðu, byggir stefndi á að það hafi ekki verið numið til eignar heldur eingöngu til takmarkaðra nota, svo sem afréttarnota.  Vísar hann til þess að allt frá upphafi Íslandsbyggðar hafi menn ekki eingöngu helgað sér ákveðin landsvæði, sem háð hafi verið beinum eignarrétti, heldur einnig ítök, afrétti og öll önnur réttindi, sem einhverja þýðingu gátu haft fyrir afkomu þeirra.  Og meðan landsvæði gáfu eitthvað af sér hafi hagsmunir legið til þess að halda við merkjum réttindanna, hvers eðlis sem þau voru.  Um þetta atriði bendir gagnstefnandi m.a. á dóma Hæstaréttar í málum nr. 67/2006 (Skjaldbreiður) og nr. 27/2007 (Grænafjall).

Stefndi byggir á því að verði hins vegar talið að landsvæðið hafi að hluta eða öllu leyti verið innan landnáms eða undirorpið beinum eignarrétti séu allar líkur á því að slíkt eignarhald hafi fallið niður er svæðið var tekið til takmarkaðra nota, þ.e. afréttarnota.  Og þó svo að talið yrði að til beins eignarréttar hefði stofnast í öndverðu yfir landinu liggi ekkert fyrir um afmörkun eða yfirfærslu þeirra beinu eignarréttinda sem þar kunna að hafa stofnast.

Stefndi byggir á að réttur stefnenda til hins umdeilda landsvæðis hafi orðið til á þann veg, að landsvæðið hafi verið tekið til sumarbeitar fyrir búpening og e.t.v. annarra takmarkaðra nota.  Þannig bendi heimildirnar ekki til annars en að það hafi fyrst verið um miðja 19. öldina sem farið hafi verið að nýta svæðið til annars en beitar, selstöðu og e.t.v. annarra takmarkaðra nota.  Um afréttarnotkun og fjallskil hafi snemma verið settar opinberar reglur sem sveitarstjórnum hafi verið falið að annast framkvæmd á.

Stefndi bendir á að svæðið hafi verið aðskilið frá jörðinni Bakka og hafi þess verið getið með sérstökum hætti í fyrrnefndum heimildum.  Áréttað er að svæðið sé að stórum hluta hálent og ekki í nokkrum landfræðilegum tengslum við Bakkajörðina, sem þó hafi talið til eignarréttar yfir svæðinu.  Telur stefndi þetta benda til þess að svæðið hafi verið afaréttarsvæði utan eignarlanda.  Byggir stefndi á því að áður raktar heimildir, eldri sem yngri, sýni ekki fram á frekari nýtingu landsins en til upprekstrar og afréttarnota og sé því afréttarland, en hafi aldrei haft stöðu jarðar að lögum, sbr. nú 1. gr. laga nr. 58, 1998.

Stefndi andmælir þeim röksemdum stefnenda að réttmætar væntingar geti verið grundvöllur fyrir eignarréttartilkalli á umræddu landsvæði.  Segir hann að sú regla hafi verið leidd af Landmannaafréttardómi Hæstaréttar hinum síðari, sbr. mál nr. 199/1978, að löggjafinn sé einn bær til þess að ráðstafa réttindum yfir landsvæði utan eignarlanda.  Landslög þurfi til sölu eigna ríkissjóðs.  Athafnir eða athafnaleysi starfsmanna stjórnsýslunnar geti ekki leitt af sér slík umráð nema sérstök lagaheimild hafi verið fyrir hendi, þ.m.t. það að þjóðlenda hafi verið látin af hendi.  Réttmætar væntingar geti því ekki stofnast á þeim grundvelli sem haldið sé fram af hálfu stefnenda.  Þar að auki verði væntingarnar vitanlega einnig að vera réttmætar, þ.e. menn geta ekki haft væntingar til að öðlast meiri eða frekari réttindi en þeir geti mögulega átt rétt á.  Ef því háttar þannig til, líkt og í þessu tilviki, að m.a. staðhættir, gróðurfar og nýting lands bendi ekki til beins eignarréttar, geti réttmætar væntingar ekki stofnað til slíkra réttinda.

Stefndi andmælir því að skilyrði eignarhefðar séu fyrir hendi, en þar um vísar hann m.a. til áðurgreindra sjónarmiða um nýtingu lands, staðhátta, gróðurfars og eldri heimilda.  Áréttar hann að nýting svæðisins hafi í aldanna rás ekki falist í öðru en sumarbeit fyrir búfénað, en hefðbundin afréttarnot geti ekki stofnað til beinna eignarréttinda yfir landi, sbr. til hliðsjónar dóma Hæstaréttar í málum nr. 47/2007 (Bláskógabyggð) og fyrrnefndan dóm nr. 48/2004.  Þá hafnar stefndi því að stofnast hafi til eignarhefðar á grundvelli þeirrar byggðar sem hófst á landsvæðinu um miðja 19. öldina og fram til ársins 1960.  Um rökstuðning vísar hann til áðurrakinnar niðurstöðu óbyggðanefndar og þ. á m því að við gildistöku hefðarlaga nr. 46/1905 hafi búskapur í Bakkaseli nánast enginn verið, en rekin þar greiðasala.  Þá hafi bærinn verið færður í Gilsland árið 1929 og hafi því ekki verið sýnt fram á samfellda beitingu eignarráða á hin umþrætta landsvæði þannig að byggja mætti eignarhefð á henni.

Með vísan til þess, sem hér að framan er rakið, hvers um sig og saman, telur stefndi að stefnendum hafi ekki tekist að sýna fram á eignarrétt sinn á hinu umdeilda landsvæði.  Telur stefndi ljóst að einstakir hlutar svæðisins séu misjafnlega fallnir til beitar.  Beitarsvæði taki þó breytingum, en auk þess séu þau ekki endilega samfelld.  Byggir stefndi á því að ágreiningssvæðið verði því talið falla undir skilgreininguna; „landsvæði … sem að staðaldri hefur verið notað til sumarbeitar fyrir búfé“, sbr. 1. gr. laga nr. 58, 1998.  Byggir stefndi á því að landsvæðið svo sem það hafi verið afmarkað í kröfugerð stefnanda, sem fari saman við niðurstöður óbyggðanefndar, teljist allt þjóðlenda í skilningi 1. gr., sbr. einnig a-lið 7. gr. laga nr. 58, 1998.

Með vísan til framangreindra atriða telur stefndi að ekki hafi verið sýnt fram á að niðurstaða óbyggðanefndar í máli þessu, hvað varðar hið umþrætta landsvæði, sé röng.  Að öðru leyti mótmælir stefndi öllum sjónarmiðum og málsástæðum stefnenda, en byggir um leið á þeim röksemdum sem lagðar voru til grundvallar í úrskurði óbyggðanefndar í máli nr. 1/2009.

Um lagarök er af hálfu stefnda vísað til almennra reglna eignarréttar og til þjóðlendulaga nr. 58, 1998.  Þá vísar hann til 72. gr. stjórnarskrárinnar nr. 33, 1944.  Hann byggir á meginreglum eignarréttar um nám, töku og óslitin not, sem og meginreglum um eignarráð fasteignareiganda og á almennum reglum samninga- og kröfuréttar.  Hann byggir á hefðarlögum nr. 14, 1905, en vísar einnig til laga nr. 6, 1986 um afréttarmálefni og fjallskil.  Þá vísar hann til eignarréttarreglna Grágásar og Jónsbókar og loks til laga nr. 91, 1991 um meðferð einkamála, þar á meðal málskostnaðarákvæða 129. og 130. gr.

 

III.

1.  Með lögum Alþingis nr. 58, 1998 um þjóðlendur og ákvörðun marka eignarlanda, þjóðlendna og afrétta, sem tóku gildi 1. júlí 1998, var sérstakri stjórnsýslunefnd, óbyggðanefnd, falið að kanna og skera úr um hvaða landsvæði innan íslenska ríkisins teljist til þjóðlendna og hver séu mörk þeirra og eignarlanda, skera úr um mörk þess hluta þjóðlendu sem nýttur er sem afréttur og úrskurða um eignarréttindi innan þjóðlendna, sbr. 7. gr. laganna.

Í 1. gr. laganna er þjóðlenda skilgreind sem landsvæði utan eignarlanda þó að einstaklingur eða lögaðilar kunni að eiga þar takmörkuð eignarréttindi.  Í lagagreininni er eignarland skilgreint sem: „Landsvæði sem er háð einkaeignarrétti þannig að eigandi landsins fer með öll venjuleg eignaráð þess innan þeirra marka sem lög segja til um á hverjum tíma.“  Þá er afréttur í lagagreininni skilgreindur sem: „... landsvæði utan byggðar sem að staðaldri hefur verið notað til sumarbeitar fyrir búfé.“

Fram að gildistöku laga nr. 58, 1998 voru ýmis landsvæði á Íslandi sem enginn eigandi var að.  Með lögunum er íslenska ríkið lýst eigandi þessara svæða, auk þeirra landsréttinda og hlunninda þar, sem aðrir eiga ekki, og þau nefnd þjóðlendur.

Í athugasemdum í greinargerð með frumvarpi til nefndra laga, sem kölluð hafa verið þjóðlendulög, segir m.a. að þjóðlendur séu landsvæði sem nefnd hafa verið nöfnum eins og hálendi, óbyggðir, afréttir og almenningur, allt að því tilskildu að utan eignarlanda sé.  Er tilgangur laganna að leysa úr þeirri óvissu sem lengi hefur verið uppi um eignarhald á ýmsum hálendissvæðum landsins.  Eigi er áskilið að landsvæði þessi séu á miðhálendinu og ber eigi að skýra ákvæðið svo þröngt að það geti ekki tekið til landsvæða annars staðar.  Til þess er að líta að þótt land í þjóðlendum sé eign ríkisins samkvæmt framansögðu getur verið að einstaklingar, sveitarfélög eða aðrir lögaðilar eigi þar takmörkuð réttindi, en lögin raska ekki slíkum réttindum.  Þannig skulu þeir sem hafa nýtt land innan þjóðlendna sem afrétt fyrir búfénað, eða haft þar önnur hefðbundin not sem afréttareign fylgja, halda þeim rétti í samræmi við ákvæði laga þar um.  Þjóðlendulögin veita þannig ekki heimild til að svipta menn eign sinni, hvorki eignarlöndum né öðrum réttindum.

Í þjóðlendulögum er ekki að finna sérstakar reglur um það hvernig óbyggðanefnd skuli leysa úr málum, þ.e. hvaða land skuli teljast eignarland og hvað þjóðlenda.  Niðurstaða ræðst því af almennum sönnunarreglum og þeim réttarreglum sem færðar eru fram í hverju einstöku tilviki.  Það eru því grundvallarreglur íslensks eignarréttar sem gilda.

 

2.  Í máli þessu krefjast stefnendur þess að úrskurðarorð óbyggðanefndar í máli nr. 1/2009 að því er varðar hið umþrætta landsvæði við rætur Öxnadalsheiðar, á heiðinni, á Grjótárdal og á Heiðarfjalli í norðvestur hluta Öxnadal verði fellt úr gildi, og krefjast þeir þess að allt landsvæðið sé háð eignarrétti þeirra.  Af hálfu stefnda, íslenska ríkisins, er vísað til niðurstöðu úrskurðar óbyggðanefndar í nefndu máli og hafnar hann málatilbúnaði og kröfum stefnenda alfarið.

Um nánari um afmörkun hins umþrætta landsvæðis vísa málsaðilar til þess að það taki til svæðis sem sé innan þeirra marka sem lýst sé í áður röktu landamerkjabréfi Bakkasels frá 8. mars 1889, þ.e. á norðvestur hluta þess svæðis sem kennt er við selið.

Við meðferð málsins fór dómari á vettvang ásamt lögmönnum og er ekki ágreiningur með málsaðilum um að hið umþrætta landsvæði sé rétt afmarkað með fyrrgreindum gögnum og lýsingum.

Til suðausturs við rætur Öxnadalsheiðar er mynni Seldals/Almennings, sbr. mál óbyggðanefndar nr. 3/2008.  Eru þar upptök Öxnadalsár.

 

Í úrskurði óbyggðanefndar er Öxnadal og fremsta hluta hans, þ.e. við rætur Öxnadalsheiðar og þar ofan, að nokkru lýst, en þar segir m.a.:

„Öxnadalur liggur á austanverðum Trollaskaga og hefur leguna norðaustur-suðvestur og um hann rennur Öxnadalsá til norðausturs.  Inn af Öxnadal liggur Öxnadalsheiði en þar svegir dalurinn til vestur í um 500 m hæð.  Vestan til opnast Öxnadalsheiðin inn í Norðurárdal í Skagafirði.  ...Rís land skarpt til norðurs, af grónu undirlendi, í Heiðarfjalli (1195 m) en norðaustur upp af Heiðarfjalli er Gilshnjúkur.  Úr 1195 m hæðarpunkti í Heiðarfjalli til ósa Hörgár eru um 42 km mælt í beinni loftlínu.“

Í úrskurðinum er um staðhætti og afmörkun auk þess m.a. vísað til áður rakinna heimilda, m.a. Jarðabókar Árna og Magnúsar frá 1713, sóknarlýsingar Bakkasóknar frá 1839, jarðarmats frá árinu 1849, svo og áður rakins bréfs hreppstjóra í Öxnadalshreppi frá 1920.

Í heimildum, m.a. í Lýsingu Eyjafjarðar I, sem Steindór Steindórsson náttúrufræðingur gaf út 1949, Byggðum Eyjafjarðar og sóknarlýsingu Bakkasóknar frá 1839, er Öxnadal nánar lýst og þar á meðal hinu umþrætta landsvæði.  Einnig er í þessum heimildum vikið að nálægum svæðum.  Segir þar m.a.:

„Öxnadalurinn er langur og þröngur, og eru há fjöll og brött á báðar hliðar.  Dalurinn er í vestanverðum Eyjafirði, inn af Hörgárdal.  Eru um 35 kílómetrar fram í botn frá Bægisá, nyrsta býlinu í Öxnadal að austan.  Undirlendi í dalnum er alls staðar sáralítið.  Víðast eru þar aðeins hallandi skriðugrundir.  Þó eru nokkrir bakkar hjá Steinsstöðum og síðan í framdalnum.  Fremsti hluti dalsins er nú allur í eyði, en innstu bæir í byggð eru Engimýri og Háls.  Fremsti bærinn var Bakkasel, sem fór í eyði 1960, og var einn af þeim síðustu í innri hlutanum í byggð.“

Stefna Öxnadals er fyrst suðlæg, en um 2 km sunnan við þverdalinn Vaskárdal er Öxnadalsheiðin, sem einnig ber nafnið Heiðardalur.  Er heiðin um 2-300 metrum hærri en dalbotninn fremst í aðaldalnum. 

Jörðin Ytri-Bægisá á Þelamörk, í fyrrum Glæsibæjarhreppi, er gegnt nyrsta býlinu í Öxnadal, Syðri-Bægisá, en er norðan árinnar.  Býlin Bakki í neðanverðum Öxnadal og Syðri-Bægisá eru fornir kirkjustaðir, en Bakka- og Bægisársóknir voru forðum lagðar til Möðruvalla í Hörgárdal.

Öxnadalurinn var fyrrum hluti Skriðuhrepps, en árið 1910 var hann gerður að sérstöku sveitarfélagi.  Náði hreppurinn yfir Öxnadal allan, allt út að Bægisá að austan.  Með sameiningum hreppsfélaga tilheyrir dalurinn nú Hörgársveit.

Eins og fyrr var rakið námu samkvæmt Landnámu tveir menn Öxnadal.  Hét annar Þórir þursasprengir og er af fræðimönnum talið að hann hafi reist bú sitt að Hrauni í vestanverðum dalnum.  Er í Landnámu sagt að hann hafi numið allan Öxnadal.  Hinn landneminn hét Auðólfur og eignaði hann sér dalinn niður frá Þverá til Bægisár og reisti hann bú sitt á landnámsmörkum, að Syðri-Bægisá, en þar við tók landnám Eysteins, en hann var „son Rauðólfs Oxna-Þórissonar“. Samkvæmt Landnámu nam land vestan Hörgár og að mörkum samnefnds dals og Öxnadals Geirleifur, en hann bjó að Fornhaga.

Samkvæmt ofangreindu virðist ofmælt að Þórir landnámsmaður hafi numið allan Öxnadalinn, enda er talið að Auðólfur hafi numið dalinn báðum megin ár frá Þverá.

Strjálbýlt var í Fram-Öxnadal, en þar eru jarðirnar Geirhildargarðar, Fagranes og Gloppa að austanverðu, en Þverbrekka, Bessahlaðir, Varmavatnshólar og Gil að vestanverðu.  Tilheyrðu allar þessar jarðir hinni fornu Bakkasókn. Jarðir þessar fóru allar í eyði á fyrstu áratugum 20. aldarinnar, og er fremsta jörðin í byggð nú Engimýri.

Hin forna jörð Gil var um aldir fremsta jörð í Öxnadal.  Gil er talið upp á meðal eyðijarða Möðruvallaklausturs í reikningi frá árinu 1447, sem sendur var Hólabiskupi. Árið 1569 er jörðin talin meðal jarða Hrafnagils í Eyjafirði, en í kaupheimild frá 1699, en einnig í jarðamati 1849-1850, er hún talin upp sem bóndaeign og er þess getið að hún eigi frían upprekstur á Öxnadalsheiði.  Í nefndu jarðamati segir að land jarðarinnar liggi undir skemmdum af skriðum og vegna landbrota frá Öxnadalsá.  Að auki segir að megn sé þar ágangur af afréttarfé og er það áréttað í fasteignamati 1916-18.  Landamerkjabréf var útbúið fyrir jörðina 19. mars 1883 og hljóðar það þannig:  Að norðan úr Yxnadalsá eptir skriðu uppí vörðu, er liggur á milli Gils og Varmavatnshóla og þaðan beint uppí Gilsskarð.  Að sunnan beint úr Hjallalandsskarði í Lurkastein og þaðan í Yxnadalsá. Að vestan ræður fjallið.  Að austan ræður Yxnadalsá.  Landamerkjabréfið var samþykkt af eigendum Varmavatnshóla, Skriðu og Syðri Bægisár, en eigendur síðastnefndu jarðanna samþykktu það einnig vegna Almennings.  Jörðin fór í eyði árið 1920.

Bæjarhús Gils voru nyrst á landareigninni en syðstu takmörk hennar eru við norðurvesturmörk Öxnadalsheiðar, í fyrrnefndu Hjallendagili/skarði í Heiðarfjalli, en þaðan liggja merkin við Lurkastein og Sörlhól, og þaðan niður að Öxnadalsá.  Um 200 m sunnan merkjanna í botni Öxnadals eru ármót Öxnadalsár og Nautár, sem fellur norðaustur úr heiðinni.

Engar fornar heimildir eru um byggð í norðurhluta Öxnadalsheiðar og á Seldal/Almenningi, fremur en í öðrum afdölum Öxnadals.  Samkvæmt skýrslu Fornleifastofnunar Íslands um menningarminjar á miðhálendinu eru þar heldur ekki eldri örnefni sem vísa til búskaparnytja, en sagnir eru aftur á móti um beitarhús í þessum hluta heiðarinnar, í neðstu hlíðum Heiðarfjalls og í mynni Kaldbaksdals, eins og greint er frá í ævisögu Tryggva Emilssonar, I. og II. bindi, sem gefin var út 1974/1975.

Elsta heimildin um nytjar í Fram-Öxnadal er eins og lýst er í úrskurði óbyggðanefndar frá árinu 1560 og varða jarðaskipti.  Segir þar frá því að að jörðin Bakki í Öxnadal eigi: ,,.. allan Öxnadal fram frá Ófærugili sem ofan gengur úr fjallinu fyrir utan Bessahlaðir og allt vestur að Grjótá“.  Þá er í úrskurðinum vísað til Jarðabókar Árna Magnússonar og Páls Vídalín frá 1713 um afréttarréttindi Bakka, en þar virðist þó vísað til takmarkaðra svæðis en í fyrrnefndu heimildinni.  Í Jarðabókinni segir:

Afrjettur er hjeðan á Öxnadalsheiði frá Gils landi alt vestur að Grjótá með öllum Seldal, er gagnvart liggur Almenníngi.  Selstaða er hjeðan einninn í sögðu takmarki, ei í manna minni brúkuð.  Skógur hefur hjer verið, nú er hann aldeilis eyddur.

Þá segir í Jarðabókinni, í viðbót við texta Skriðuþingssóknar, um upprekstrarréttindi Öxndælinga:

Upprekstur, sem nefndur er frá sjerhverjum bæ í öllum Yxnadal (að frátekinni Þverbrekku, sem sjálf þar ítak á), á Almenning fyrir lömb, hann liggur framm af bygðinni fyrir austan Yxnadalsá, hvors pláss drög liggja til Eyjafjarðar. Grastekja er á fyrnefndum Almenníngi, fáeinum bæjum til nægilegrar þarfinda, kannske ivum eða v.  Ómögulegt væri hjer bygð að setja, þótt engine fólksfæða væri, án sveitarinnar skaða og landsins sjálfs ófrjósemi.

Frá ármótum Nautár og Öxnadalsár eru um 3 km norður að bæjarhúsum Gils.  Um 14 km eru frá ármótunum að landnámsjörðinni Hrauni, vestan Öxnadalsár, en um 4 km eru frá Hrauni að kirkjujörðinni Bakka.  Um 17 km eru frá nefndum ármótum að syðstu mörkum landnáms Auðólfs, neðar í Öxnadal og austan ár, við Þverá, en um 25 km eru frá ármótunum að landnámsjörðinni Syðri-Bægisá.  Þá eru um 2,5 km frá ármótunum suðvestur að vatnaskilum við drög Heiðarár, en þaðan eru um 2 km að ármótum Heiðarár og Grjótár á Öxnadalsheiði, en þar er land í um 450-500 m hæð.

Af hálfu stefnenda er m.a. á því byggt að hið umþrætta landsvæði í Fram Öxnadal hafi verið numið í öndverðu, en því til stuðnings vísa þeir m.a. til landnámslýsinga.

Þegar áður greind atriði eru virt í heild, m.a. frásögn Landnámu um landnám í Öxnadal, en einnig þegar staðhættir eru virtir, er að áliti dómsins líklegt að meginhluti aðaldals Öxnadalsins hafi verið numinn við upphaf Íslandsbyggðar, en að vafi þar um vaxi eftir því sem sunnar dregur og land hækkar.  Er til þess að líta að við rætur Öxnadalsheiðar í dalbotni Öxnadals er land í yfir 300 m hæð.

Gildir hið sama að áliti dómsins um landsvæði Silfrastaðaafréttar, sem liggur að hinu umþrætta landsvæði að vestanverðu, við ármót Grjótár og Heiðarár.

 

Stefnendur byggja kröfu sína um beinan eignarrétt á hinu umþrætta landsvæði ekki síst á áður röktum eldri heimildum, en einnig á þinglýstum landamerkjabréfum og þeirri afmörkun svæðisins sem þar er lýst.  Fyrir liggur að landamerkjabréf var gert fyrir Bakkasel 8. mars árið 1889.  Bréfið var einungis áritað um samþykki af eiganda nágrannajarðarinnar Gils.

 

Í áður röktum heimildum um landsvæðið í Fram-Öxnadal, og á Öxnadalsheiði kemur m.a. fram að svæðið hafi um aldir verið nátengt býlinu Bakka, en einnig að nokkru landnámsjörðinni Bægisá í Öxnadal, svo og kirkjujörðunum Miklagarði í Eyjafirði og Silfrastöðum og Ökrum í Akrahreppi í Skagafirði.  Er landsvæðið þannig sérstaklega tiltekið í heimildum sem afréttarsvæði nefndra jarða.  Í heimildum kemur þó einnig ítrekað fram að aðrar jarðir í Öxnadal, auk nokkurra jarða utan hans, eigi upprekstrarrétt á landsvæðinu, sbr. m.a. sóknarlýsing Bakkasóknar frá 1839.  Heimildir þessar virðast helst varða heiðarsvæðið og Almenning vestan Seldalsár.  Eins og rakið er í úrskurði óbyggðanefndar urðu deilur um þennan afrétt í Fram-Öxnadal í byrjun 19. aldarinnar.  Lögfestur jarðeigenda fyrrnefndra höfuðbýla um afréttarréttindi á Fram Öxnadal voru þannig margsinnis lesnar upp á manntalsþingum, en þáverandi jarðeigandi Bakka nefndi landsvæðið m.a. þrætuland í bréfi sínu til yfirmatsmanna Eyjafjarðarsýslu.  Var bréf þetta ritað um það leyti sem jarðeigandinn tók sér bólfestu á hinu forna seli jarðarinnar árið 1850, í Bakkseli.  Á hinn bóginn lagði eigandi Bakkajarðarinnar á manntalsþingi árið 1885 fram forboðsbréf um notkun á hinu umþrætta landsvæði og þar með á hluta afréttarsvæðisins í Fram Öxnadal.  Samkvæmt forboðsbréfinu voru takmörk bannsvæðisins þessi: „…ad utan gardur utan vid Sorlahol og úr honum beint til fjalls, ad austan ræður Öxnadalsá, en að vestan rædur Grjótá og Kallbaksá, j[ö]rdin Ytri Bægisá á svo nefndan Folaldareit innan tjedra takmarka“.

Um nefnd afréttarréttandi er að áliti dómsins til þess að líta að í vottorði oddvita Skriðuhrepps, Júlíusar Hallgrímssonar, frá 16. maí 1883, er vakin athygli á því að partur á Öxnadalsheiði austan Grjótár sé kallaður Almenningur, líkt og Almenningur við Öxnadalsá/Seldalsá fremst í afdal Öxnadal til austurs.  Staðhæfir oddvitinn að jarðir austan Öxnadalsár eigi frían upprekstur í hinum síðarnefnda Almenningi, en þar um vísar hann til Jarðabókarinnar frá 1713 og landamerkjabréfa jarða í Öxnadal, sem gerð voru á árunum 1883 til 1891. Nefnir oddvitinn í því sambandi jarðirnar Syðri-Bægisá, Neðstaland, Miðland, Efstaland, Efstalandskot, Steinsstaði, Hóla, Geirhildargarða, Varmavatnshóla, Bessahlaðir og Þverbrekku.  Þrjár síðastnefndu jarðirnar eiga land vestan Öxnadalsár.  Loks áréttar oddvitinn að Þverbrekka eigi samkvæmt heimildum ítök að hluta í þessum Almenningi, en að auki eigi býlið Skriða í Hörgárdal þar frían upprekstur. Að áliti dómsins er efni þessa vottorðs í samræmi við áður rakið bréf hreppstjóra Öxnadalshrepps, Stefáns Bergssonar, sem hann ritaði sýslumanni 25. febrúar 1920, þar sem hann ályktar að allir afréttir í Fram Öxnadal hafi áður verið almenningur.

Í lögbókum Grágásar og Jónsbókar er kveðið á um að hver sem er megi gera sel í almenningi. Í 52. kafla búnaðarbálks síðarnefndu lögbókarinnar segir ennfremur að svo skulu almenningar vera sem að fornu hafa verið bæði hið efra og hið ytra.

 

Merkjum Bakkasels hins forna er að áliti dómsins ekki að öllu leyti lýst skýrlega í heimildum.  Merkjunum er að nokkru lýst í áður röktu landmerkjabréfi selsins frá 1889, en þar segir: ,,Að norðan Hjallendagil utan við Lurkastein og úr því til Yxnadalsár niður. Að austan ræður Yxnadalsá. Að vestan ræður Grjótá og Kaldbaksdalsá landamerkjum. Þess ber að geta að jörðin Ytri-Bægisá á ítak á Yxnadalsheiði kallað Folaldareitur og jörðin Bakki frían upprekstur“. Merkjunum er þannig helst lýst til norðurs og norðvesturs.  Til austurs eru merkin sögð liggja við Öxnadalsá, en merkjum er hins vegar ekki lýst til suðurs og suðausturs í Seldal og við samnefnt fjall.

Í dómum sínum hefur Hæstiréttur Íslands í sambærilegum málum margoft vikið að gildi landamerkjabréfa og annarra álíka gagna, m.a. í máli nr. 48/2004.  Er það niðurstaða réttarins að þótt landamerkjabréf hafi verið gert fyrir svæði, beri við mat á gildi slíkra bréfa að gæta að því, að þau fela fyrst og fremst í sér sönnun um mörk milli eigna, en í því felist á engan hátt að allt land innan merkja skuli teljast óskorað eignarland.  Þá skuli við mat á gildi landmerkjabréfa m.a. líta til þess hvort að eldri heimildir styðji efni þess. Þekkt sé að landamerkjabréf hafi ekki eingöngu verið gerð fyrir jarðir, heldur einnig t.d. afrétti, sem ekki tengist sérstaklega tiltekinni jörð. Landamerkjabréf fyrir jörð feli í sér ríkari sönnun fyrir því að um eignarland sé að ræða þótt jafnframt verði að meta gildi hvers bréfs sérstaklega. Með því að gera landamerkjabréf hafi menn ekki einhliða getað aukið við land sitt eða annan rétt. Þá hafi menn ekki eingöngu markað sér landsvæði háð beinum eignarrétti, heldur einnig mörk ítaka, afrétta og allra annarra réttinda í lönd sem einhverja þýðingu gátu haft fyrir afkomu þeirra.

Eins og áður er rakið varða elstu heimildir um hið umþrætta landsvæði Bakksels, en einnig næsta nágrenni þess, afréttarmálefni.  Landsvæðið hefur verið aðskilið um aldir frá jörðinni Bakka og áðurnefndum landnámsjörðum, Hrauni og Syðri-Bægisá, en þar í milli eru nokkrar jarðir í Öxnadal, en einnig drjúg vegalengd, sem í fyrri tíð var harðsótt.

Öxnadalsheiðin eða Heiðardalur, eins og heiðin er í sumum heimildum nefnd er að áliti dómsins afdalur aðaldalsins, en auk þess á enn hálendara landsvæði.  Er í raun um fjalladal að ræða.  Til suðurs, við mörk þjóðlendulínu óbyggðanefndar í máli nr. 3/2008, skammt sunnan við mynni Seldals/Almennings og nærri dalbotni Fram Öxnadals, er landið í um 400 m hæð yfir sjávarmáli, en fer síðan hækkandi að dalsbotni afdalsins. Verður eins og áður er rakið ekki ályktað hversu langt landnám hafi náð í öndverðu.

Að virtum staðháttum og gróðurfari og þeim gögnum og skýrslum sem hér að framan hafa verið rakin, auk vettvangsgöngu dómsins, verður ráðið að búfénaður sem rekinn var á afréttarsvæðin fremst í Öxnadal og á Silfrastaðaafrétt hafi í venjulegu árferði gengið á milli svæða, m.a. á Öxnadalsheiði, Kaldbaksdal og Seldal/Almenning, og farið yfir ár og læki án teljandi vandkvæða.  Liggur og fyrir að ekki tíðkaðist í fyrri tíð að reisa afréttargarða eða girðingar á þessu landsvæði.

Að ofangreindu virtu er það niðurstaða dómsins að þrátt fyrir tilvist landamerkjabréfs Bakkasels þá takmarkist gildi þess m.a. af því, að almennt er ekki unnt að eigna sér meiri rétt en landeigandi átti fyrir, enda er ekki einhliða unnt að auka við land sitt eða annan rétt.  Þá er það mat dómsins að þeir kaupgerningar sem áður er lýst og varða hið umþrætta landsvæði Bakkasels hafi varðað afréttarnot en ekki önnur og víðtækari réttindi.

Samkvæmt framansögðu benda að áliti dómsins eldri sem yngri heimildir ekki til annars en að hið umþrætta landsvæði, svo sem það er afmarkað af málsaðilum og ekki er ágreiningur um, hafi einvörðungu verið notað til beitar fyrir búfénað og hafi verið afréttur fyrir býli og kot í Öxnadal, en einnig í Hörgárdal, og þar á meðal í Glæsibæjarhreppi, en einnig fyrir afréttarfé Skagfirðinga sem þangað ráku búfénað.  Er til þess að líta að á 19. öldinni var skilarétt nærri Vaská, sem er allnokkru norðan dalbotns Öxnadals og mynni Seldals/Almennings, en á móts við land Gils, vestan Öxnadalsár. Er það niðurstaða dómsins að líkur standi til að marglýst orðalag í heimildum um hið umþrætta landsvæði varði óbein eignarréttindi.

Að þessu sögðu og þegar litið er til legu hins umþrætta afréttarsvæðis og annarra þeirra atriða sem vísað er til í fyrrnefndu Hæstaréttarmáli nr. 48/2004, en einnig með hliðsjón af dómum Hæstaréttar Íslands., m. a. í málum nr. 67/2006, 25/2007, 517/2009 og 749/2009, er það niðurstaða dómsins að stefnendur hafi ekki fært fram fullnægjandi sönnun fyrir því að þeir eigi beinan eignarrétt á hinu umþrætta landsvæði á Öxnadalsheiði í Fram-Öxnadal, á Grjótárdal og á og við Heiðarfjall.

Að öllu þessu virtu og þar sem kröfur og heimildir stefnenda styðjast ekki við önnur gögn en þegar hefur verið greint frá verður fallist á með stefnda að ekki hafi verið sýnt fram á að umþrætt landsvæði sé eignarland, hvorki fyrir löggerninga né með öðrum hætti.

Bakkasel, við rætur Öxnadalsheiðar, var um einnar aldar skeið fremsti bær í Öxnadal.  Samkvæmt heimildum var býlið reist um miðbik 19. aldarinnar á rústum sels frá Bakka, kirkjujörð dalsins, en hafði þá ekki um langa hríð verið í brúkun.  Þar um túnið rennur Nautá, sem er tíðum vatnslítil, en hún er eins og áður sagði ein af þverám Öxnadalsár. Samkvæmt heimildum var byggt bæjarhreysi í Bakkaseli, en búfjárhald virðis alla tíð hafa verið þar harla lítilfjörlegt enda jarðnæðið ákaflega rýrt að gæðum og búskapurinn því erfiður.  Var býlið á köflum í eyði, m.a. á árunum 1904-6 og 1908-9. Árið 1929 var býlið flutt norður fyrir Nautána um 500 m, í land Gilsjarðarinnar.  Eins og fyrr var sagt var baslað við búskap á nágrannabýlinu Gili um aldir, en jörðin fór í eyði árið 1920.

Brekkan ofan gamla Bakkaselsbæjarins er sundurskorin af djúpu klettagili Nautár.  Mikil grjótskriða er norðan við Nautána, en efst í skriðunni er þursabergsbjarg, Lurkasteinn, og er talið að hann sé nærri á merkjum.  Skammt norðan við steininn er Sölvhóll, en þar í millum er lækur, í sumum heimildum nefndur Merkjalækur, en hann kemur úr Hjallendagili.  Kirkjuteigur, áður fyrr eign Miklagarðskirkju og Bægisárkirkju, er talin hafa verið á þessu svæði, en landið getur vart talist vænlegt til ræktunar.

 

Stefnendur hafa að áliti dómsins ekki fært fram sönnur um að skilyrðum eignarhefðar á hinu umþrætta landsvæði Bakksels hafi verið fullnægt með þeim venjubundnu afréttarnotum sem þeir hafa haft af því, ásamt þeim bændum sem þeir leiða rétt sinn frá, en fyrir liggur að landsvæðið hefur um aldir aðallega verið nýtt til sumarbeitar búfénaðar fleiri jarðeigenda og til annarra takmarkaðra nota, svo sem grasatekju og fuglaveiða.  Verður ekki séð að þar hafi orðið slík breyting á er um stutt skeið var rekinn smábúskapur í örreytiskoti í hinu forna seli Bakka við rætur Öxnadalsheiðar, ásamt tilfallandi gistirekstri, en eins og fyrr sagði var á köflum þar enginn búseta.

Að þessu virtu og andmælum stefnda, en einnig með hliðsjón af ákvörðun Mannréttindadómstóls Evrópu frá 23. september 2008 í máli nr. 46461/06, verður ekki séð að stefnendur hafi mátt vænta þess að þeir ættu nokkur frekari réttindi á þessu landsvæði en hefðbundin afréttarnot.

Verður niðurstaða óbyggðanefndar um að umrætt landsvæði, eins og það er afmarkað í úrskurði nefndarinnar, sé þjóðlenda því staðfest.  Til nánari afmörkunar og í ljósi staðhátta og fyrrnefndra heimilda þykir rétt þjóðlendulínan liggi frá Öxnadalsá í dalbotninum við rætur Öxnadalsheiðar þannig að hún fari með suðurmörkum túns við hið forna sel Bakka og þaðan um 300 m til norðvesturs í gil Nautár, en eftir það með gilinu til vesturs skamman spöl, um 500 m, að drögum, líkt og línan er mörkuð á uppdrátt óbyggðanefndar.  Þá fari línan áfram til vesturs að upptökum Heiðarár á Öxnadalsheiði, og að öðru leyti eins og lýst er í úrskurði óbyggðanefndar.

Í ljósi kröfugerðar aðila fyrir dómi verður fallist á að hið umþrætta landsvæði sé afréttareign stefnenda, en aðrir aðilar hafa ekki lýst kröfum til landsins.

Verður stefndi samkvæmt öllu því sem að framan er rakið sýknaður af kröfum stefnenda.

Eftir atvikum þykir rétt að málsaðilar beri sinn kostnað af málarekstrinum.

Allur gjafsóknarkostnaður stefnenda greiðist úr ríkissjóði, þ.m.t. málflutningsþóknun lögmanns þeirra, Torfa Ragnars Sigurðssonar, hæstaréttar-lögmanns.

Með hliðsjón af umfangi málsins og hagsmunum, en einnig þegar virt eru gögn um vinnuframlag, þar á meðal vegna vettvangsferðar, en einnig vegna endurflutnings og loks því að fleiri hliðstæð mál á þessu landsvæði hafa verið á könnu lögmanns stefnenda, er nefnd þóknun ákveðin 878.500 krónur og er þá virðisaukaskattur meðtalinn.  Samkvæmt 2. mgr. 127. gr. laga nr. 9, 1991 kemur aðeins í hlut dómstóla að ákveða þóknun handa lögmanni gjafsóknarhafa og á því ekki að réttu lagi að taka afstöðu til útlagðs kostnaðar þeirra í dómi.

Fyrir dómsuppsögu var gætt ákvæða 115. laga nr. 91, 1991.

Ólafur Ólafsson héraðsdómari kveður upp dóminn.

 

D Ó M S O R Ð :

Stefndi, íslensk ríkið, er sýkn af kröfum stefnenda, sveitarfélaganna Akrahrepps og Hörgársveitar.

Málskostnaður fellur niður.

Allur gjafsóknarkostnaður stefnenda greiðist úr ríkissjóði, þ.m.t. málflutningsþóknun lögmanns þeirra, Torfa Ragnars Sigurðssonar, hæstaréttar-lögmanns, 878.500 krónur.